حرز یعنی سپر دفاعی ، عامل محافظت کننده
چون انسان همیشه در معرض خطرها و بلاهاست ، این حرز ها که از طرف معصومین علیهم السلام دستور آن صادر شده ، عامل محافظت کننده از خطرها و بلاها می باشند
که یا آن را می خوانند یا نوشته همراه خود می کنند .
تعویذ در لغت به معنای پناه بردن ، پناه دادن و در امان نگاه داشتن و در اصطلاح به معنای دعا خواندن و حرز آویختن بر آدمیان ، جانوران یا اشیا برای محافظت از آنهاست (ابن منظور؛ طُرَیْحی ؛ مرتضی زَبیدی ، ذیل «عوذ»؛ دهخدا، ذیل واژه ).

گذشته از واژه های متعددی که در تداول عامة مسلمانان به صورت مغشوش و متداخل برای این مفهوم به کار می رود (از جمله : عوذه ، معاذه ، حِرزْ، تَمیمه ، نُفرة ، رُقْیَه ، عَزیمه ، افسون )، تعویذ بنا بر شایعترین صورت کاربرد آن در جهان اسلام عبارت است از برخی آیات قرآن ، ادعیة مأثوره ، اسماءالحسنی ،

اسامی فرشتگان یا اولیاءاللّه ، اوراد، رموز و علائمِ مفهوم یا نامفهوم که بر قطعه هایی از کاغذ، چرم ، پوست ، پارچه ، فلز و جز آن می نویسند و در کیسه هایی کوچک از اجناس مختلف می گذارند و سپس آن را پنهان یا آشکارا برگردن می آویزند

در فهرست کتاب باقیات الصالحات ( در حاشیه کتاب مفاتیح الجنان ) در بخش پنجم که عنوانش چنین است : در ذکر بعض احراز و ادعیه موجزه ؛ چندین حز مثل حرز حضرت فاطمه و زین العابدین و امام صادق و حضرت کاظم و حضرت رضا و حضرت جواد و حضرت هادی و امام عسکری و حضرت حجت _ صلوات الله علیهم اجمعین - وجود دارد حرز امام جواد و یا انگشتر حاوى حرز امام جواد بنا به آنچه در روایت آن آمده است به جهت حفظ از بلاها و بدى‏ها و هر چه که انسان از آن مى‏ترسد مفید است، (بحار، ج 50، ص 98) که از جمله آن چشم‏زخم مى‏تواند باشد گرچه درخصوص چشم‏زخم در روایت تصریحى نشده. درخصوص انگشتر عقیق هم روایاتى وارد شده که انسان را از بلاها و هرگونه بدى حفظ مى‏کند، (وسائل‏الشیعه، ج 5، ص 89 - 90). ما در سیره ی ائمه معصومین « علیهم السلام» داریم که دعایی را می نوشتند و در عین اینکه می خواندند ، نزد خود می گذاشتند ، حتی از امام رضا « علیه السلام » داریم که دعایی را در یقه ی خود گذاشته بودند ، که به حرز امام رضا « علیه السلام » مشهور است . مرحوم شیخ عباس قمی « رحمه الله علیه » در حاشیه ی مفاتیح الجنان حرزهایی را که ائمه «علیهم السلام » استفاده می کردند آورده است . پس اگر خود شما یا کس دیگری دعایی را بنویسید و به امید دفع فتنه نزد خود نه دارید ، کار درستی است ، منتها باید دقت بفرمایید که طرفی که برای شما دعا می نویسد ، واقعاً از متون مورد اعتماد استفاده کند نه اینکه چیزهایی را به نام دعا از خودش درآورده باشد . نگهداری قرآن در نزذ خود یک نوع وسیله ی دفع فتنه است و یک نوع حرز به حساب می آید . بر همین اساس قدیمی ها قرآن های بسیار کوچک را در محفظه ای که آب به آن نرسد قرار می دادند و به گردن کودکان می انداختند . دعا و قرآن ؛ هم خواندش خوب است و هم نزد آدم باشد خوب است ولی این خط کشیدن ها که به نام دعا می دهند چیز مطمئنی نیست .

1- در احادیث و سیرة پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم و امامان علیهم السلام ، شواهد و استناداتی در تأیید استفاده از تعویذ یافت می شود، از جمله گفته شده است که عبدالمطلب ، پیامبر را در کودکی هنگام طواف به دور کعبه با خواندن دعاهایی تعویذ کرد ( رجوع کنید به ابن هِشام ، ج 1، ص 176). همچنین در روایاتِ متعددی (مثلاً رجوع کنید به ابن ماجه ، ج 2، ص 1161، ش 3511؛ ترمذی ، ج 4، ص 395) آمده است که پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله وسلم ، پیش از نزول معوذتان ، برای حفاظت از خود و خانواده اش از برخی اوراد استفاده می کرده است . در دسته ای از روایات نیز آمده است که پیامبر، دو فرزندش ، حسن و حسین را با همان عباراتی تعویذ می کردند که ابراهیم ، دو پسرش اسماعیل و اسحاق ، و موسی دو پسرِ هارون را تعویذ می کردند ( رجوع کنید به قاضی نعمان ، ج 2، ص 139ـ 140؛ ابن عساکر، ص 111؛ فخررازی ، ج 32، ص 189ـ 190؛ مجلسی ، ج 60، ص 6). در برخی روایات اشاره شده که جبرئیل ، تعاویذی را برای حسنین ، به پیامبر آموخت ( رجوع کنید بهمجلسی ، ج 60، ص 18؛ مقدس اردبیلی ، قسم 1، ص 140). صرفِ نظر از صحت و سقمِ این روایات و علاوه بر اقوالی که در کتبِ حدیث و تفسیر در بارة شأنِ نزولِ معوذتان برای تعویذ پیامبر اکرم و نیز حسنین آمده است ( رجوع کنید به فضل طبرسی ، ج 6، ص 287؛ فخررازی ، ج 32، ص 187؛ نیز رجوع کنید بهدیگر تفاسیر قرآن ، ذیل سوره های فلق و ناس ؛ ابن ماجه ، ج 2، ص 1164ـ 1165، ش 3525؛ ترمذی ، ج 4، ص 396)، برخی سوره های قرآن ، بویژه فاتحه و یس ، و برخی آیات ، از جمله آیة الکرسی (بقره : 255ـ256) و آیة العرش (توبه : 129) نیز بنا بر احادیث و کتابهایی که در ادبیات اسلامی به خواص الا´یات / خواص القرآن / فضائل القرآن معروف اند برای تهیة تعاویذ و گاه افسونها و پاره ای طلسمات ، مناسب دانسته شده اند.
در دسته ای از روایات که در آنها، رقیه به معنای تعویذ به کار رفته ، مویّداتی در باب جواز رقیه یافت می شود و معمولاً موارد استفاده از آنها نیز مشخص گردیده است . از جمله اسماء بنت عمیس از پیامبراکرم در بارة پسران جعفربن ابی طالب که زیبا و سپیدرو بودند و زود چشم می خوردند اجازه خواست برای محافظت از آنان در برابر عین (= چشم زخمِ اختیاری )، استرقا کند و پیامبر اجازه دادند ( رجوع کنید به مجلسی ، ج 60، ص 61؛ نیز در بارة اجازه دادن پیامبر به استفاده از رقیه در مورد چشم زخم رجوع کنید به همان ج 60، ص 9). گفته شده است ( رجوع کنید به همان ، ج 60، ص 13، 61) که جبرئیل ، خود پیامبر را نیز رقیه کرد، با این حال پیامبراکرم ، از رقیه کردن به غیر قرآن و چیزهایی که معنایش را ندانند منع کرده است (قاضی نعمان ، ج 2، ص 141؛ مازندرانی ، ج 11، ص 466ـ 467؛ مجلسی ، ج 60، ص 18). از امام باقر علیه السلام نقل شده است که رقیه باید از قرآن باشد ( رجوع کنید به ابن بسطام ، ص 48).

2-در کتب حدیثی شیعه ، تعاویذ بسیاری از قول پیامبر اکرم و ائمة اطهار علیهم السلام نقل شده است از جمله : پیامبر اکرم ، تعویذی برای علی علیه السلام قرار داد که او را از شر سحر، جن ، صرع ، سم ، دزد، درندگان ، ماران و عقربها مصون می داشت . در صورت کنونیِ این تعویذ، اسامیِ نامأنوس و نامفهوم نیز وجود دارد که البته باید شکل تحریف و تبدیل شده از اسامی عبری یا سریانی باشد ( رجوع کنید به مجلسی ، ج 91، ص 193). از امام علی علیه السلام ، تعویذی برای در امان ماندن از شر سحر روایت شده که باید آن را در قطعه ای از پوستِ آهو نوشته بر خود بیاویزند ( رجوع کنید به ابن بسطام ، ص 35). همچنین ، تعویذ دیگری از ایشان برای استفادة کسی که از شیر می ترسد روایت شده است ( رجوع کنید به ابن بابویه ، ج 2، ص 618ـ619). مشابه همین تعویذ از قول امام صادق علیه السلام ( رجوع کنید به حسن طبرسی ، ص 402) آمده است که در تعاویذ اخیر نام دانیال نبی به مناسبت آنکه شیران / درندگان به او گزندی نمی رساندند ذکر می شود.

تعاویذی برای ایمن ماندن از سرقت ، یا آتش سوزی یا بلایای مشابه ( رجوع کنید به همان ، ص 403)، برای حفاظتِ زنان و حیواناتِ باردار ( رجوع کنید بهابن بسطام ، ص 98ـ99)، برای ایمن داشتن زنان در ایامِ نفاس ( رجوع کنید بههمان ، ص 97)، برای حفاظتِ اسب و سوارِ آن ( رجوع کنید به مجلسی ، ج 92، ص 46ـ47) و نیز تعاویذی تحت عنوان «العُوذات الجامعة » از ائمه علیهم السلام ( رجوع کنید به همان ، ج 93، ص 6ـ19) روایت شده است . البته بسیاری از نمونه هایی که مجلسی آورده ، دعاهایی برای شفای بیمار و علاج پیشامدهای سوء است ( رجوع کنید به همان ، ج 92، ص 12ـ14، 20ـ39). مثلاً دعای معروف به یمانی / حرزیمانی / دعای سیفی ( رجوع کنید به ابن طاووس ، ص 105ـ111؛ مجلسی ، ج 92، ص 252) در واقع تعویذ نیست بلکه دعایی در دفع شر دشمن است . همچنین دعای مشهورِ علوی مصری ( رجوع کنید به همان ، ص 281ـ293) یک تعویذ محسوب نمی شود ( رجوع کنید به دعا ).

3- به طور کلی ، آیات ، ادعیه ، اذکار و اورادی که برای اینگونه استفاده ها توصیه شده ، ذیلِ عناوینِ موردِ انتقاد و تحریمِ تعالیمِ اسلام ، مثل سحر و طلسم و تمیمه و جز آنها نیامده ، بلکه عمدتاً تحت نام ادعیه ، عوذات و در منابع شیعه بویژه با عنوان احراز/ اَحْرُز طبقه بندی و نقل شده اند؛ از جمله مجلسی در بحارالانوار ، هفده باب (36ـ 52) را به عوذات و احرز منسوب به پیامبراکرم ، همسران ایشان ، فاطمه سلام اللّه علیها و امامان شیعه علیهم السلام اختصاص داده است .

از میان انبوه کتابهایی که در این زمینه موردِ استفادة دعانویسان و تهیه کنندگان تعاویذ بوده است می توان به مجمع الدعوات مولاعبدالمطلب بن غیاث الدین محمد و مهج الدعواتِ ابن طاووس اشاره کرد (برای آگاهی از سایر کتابها در باب ادعیه و اوراد و تعاویذ و بویژه حرزهای معروف شیعه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 6، ص 392ـ394، ج 20، ص 28؛ اصغر نیاویند و عبادی آق قلعه ، ص 113ـ153؛ نیز رجوع کنید به چشم زخم ؛ حرز ؛ دعانویسی ؛ طلسم / طلسمات ).

4- در مجموع توصیه می شود توجه و اعتماد خود را بر قدرت و لطف الهی بیشتر کنید و به جای رو اوردن به حرزها و تعویذ ها بر نیروی بیکران الهی و قدرت حق تعالی تکیه نمایید هر چند استفاده از حرزهای معتبری که در منابع قابل اعتماد وارد شده و یا از طرف معصومین -ع- وارد شده خود و ثابل توصیه است .

5- به مطالب فوق در هر صورت توصیه می شود از سوزاندن تعویذ مورد سوال خود داری ورزید و سوزاندن آن از جهات مختلف نامطلوب و مورد نهی است .