دعائم الاسلام :
درباره ى امام صادق (ع) نقل شده که یکى از یارانش از شکم رَوش (بیرون رَوى )، نزد ایشان اظهار ناراحتى کرد. امام (ع) به او فرمود: که قاووتى از برنج بر گیرد و بیاشامد.
او این کار را کرد و شکمش بست .
همچنین فرمود: ((من دو سال یا بیشتر بیمار شدم . پس خداوند، استفاده از برنج را به من الهام کرد. گفتم تا آن را آوردند، شستند، خشک کردند، سپس ‍ روى آتش گرفتند و آن گاه آرد کردند. قدرى از آن را قاووت و قدرى را شوربا کردم و از آن بهره جستم و بهبود یافتم )).
پالوده سیب
امام صادق علیه السلام : براى مسمومیّت ، دارویى سودمندتر از پالوده ى سیب ، سراغ ندارم .
الکافى - به نقل از ابن بُکَیر - : سالى در مدینه به خون دماغ مبتلا شدم . یارانمان از امام صادق (ع) درباره ى چیزى که مانع خونریزى بینى شود، پرسیدند به آنان فرمود: ((به او پالوده ى سیب بدهید)).
آنان به من از این پالوده خوراندند و خونریزى بینى ام قطع شد.
خواص قاووت خشک
امام صادق علیه السلام : (خوردنِ) سه کف دست ، قاووت خشک در حالت ناشتا، بلغم و تلخه را خشک مى کند، تا جایى که تقریبا چیزى را از آن بر جاى نمى گذارد.
امام صادق علیه السلام : قاووت خشک ، چون ناشتا خورده شود، حرارت را خاموش مى کند و تلخه را فرو مى نشاند؛ امّا چون به روغن در آمیخته و خورده شود، این اثر را ندارد.
پیه
امام صادق علیه السلام : هر کس یک لقمه پیه بخورد، آن لقمه هم اندازه ى خویش ، بیمارى را از بدن بیرون مى برد.
طب الائمه (علیهم السلام ) - به نقل از یونس بن یعقوب - : هنگامى که امام صادق (ع) بیمار بود و اسهال خونى داشت و او را خدمت مى گزاردم ، به من فرمود: ((اى یونس ! چه بى خبرى ! مگر نمى دانى به من درباره ى بیمارى ، الهام شد که برنج بخورم و من نیز گفتم ؛ پس آن را فراهم آوردند، شستند، خشک کردند، سپس در آب پختند، آن گاه نرم ساییدند و پختند و آن را با پیه خوردم و خداوند با همان ، درد و بیمارى را از من برد؟)).
المحاسن :
از امام صادق (ع) درباره ى سخن پیامبر (ص) که فرموده بود: ((هر کس ‍ لقمه اى از پیه بخورد، آن لقمه هم اندازه خود، بیمارى را از بدن برون مى راند)) پرسیدند: مقصود چیست ؟
ایشان فرمود: ((مقصود پیه گاو است )).
الکافى - به نقل از زُراره - از امام صادق (ع) پرسیدم : فدایت شوم ! آن پیه که هم اندازه خود، بیمارى را از بدن بیرون مى برد، چیست ؟
فرمود: ((پیه گاو است . اى زراره ! هیچ کس پیش از تو، در این باره از من نپرسیده بود)).
الکافى - به نقل از محمد بن فیض - نزد امام صادق (ع) بودم که مردى آمد و به ایشان گفت : دخترم از بیمارى شکم رَوش ، تکیده لاغر گشته است .
امام صادق علیه السلام : فرمود: ((چه چیزى تو را از پُلوى چرب ، باز مى دارد؟ چهار یا پنج تکه سنگ بردار و در کنار آتش بگذار. برنج را در دیگى قرار بده و خوب بپز و مقدارى چربى تازه ى قلوه گاه ، در ظرفى بریز و از آن سنگ هاى داغ شده ، در آن قرار بده و ظرف دیگرى را بر روى آن بگذار و خوب بر هم زن و مواظب باش بخار آن ، خارج نشود. هنگامى که روغن ذوب شد و برنج هم خوب پخته شد، روغن آب شده را در برنج بریز و به بیمار (دخترت ) بخوران )).
عدس
امام صادق علیه السلام : در حالى که پیامبر خدا در جاى نماز خویش نشسته بود، مردى از انصار به نام عبدالله بن تَیَّهان نزد ایشان آمد و گفت : اى پیامبر خدا! من بسیار در محضر تو مى نشینم و بسیار از تو مى شنودم ؛ امّا نه دلم نازک مى شود و نه اشکم فرو مى ریزد.
پیامبر (ص) به او فرمود: ((اى پسر تَیَّهان ! بر تو باد عدس . آن را بخور؛ چرا که دل را نازک مى کند و اشک را شتاب مى دهد. و هفتاد پیامبر، دوام سودمندىِ آن را از خدا خواسته اند)).
امام صادق علیه السلام : مردى نزد پیامبر خدا از سنگدلى ، اظهار ناراحتى کرد. به او فرمود: ((بر تو باد عدس ؛ چرا که دل را نازک مى کند اشک را شتاب مى دهد)).
درمان با عسل
امام صادق علیه السلام : مردم به چیزى همانند عسل ، درمان نیافته اند.
انگور
ثاءثیر انگور در از میان رفتن اندوه
امام صادق علیه السلام : هنگامى که آب فرو نشست و استخوان هاى مردگان ، پدیدار شد. نوح ، این را بدید و بدین سبب ، بسیار، آشفته و اندوهگین شد.
سپس خداوند عزوجل به او وحى کرد: ((این ، کارى است که خود با خویش ‍ کرده اى ! تو خود آنان را نفرین کرده اى !)).
گفت : پروردگارا! من از تو آمرزش مى طلبم و به درگاه تو، توبه مى کنم .
سپس خداوند (عزوجل ) به او وحى فرستاد: ((انگور سیاه بخور تا اندوهت از میان برود)).
امام صادق علیه السلام : پیامبرى از پیامبران ، به درگاه خداوند(عزوجل ) از اندوه ، شکایت برد. خداوند(عزوجل ) او را به خوردن انگور، امر فرمود.
امام صادق علیه السلام : نوح ، از اندوه ، به درگاه خداوند، شکایت برد. خداوند به او چنین وحى فرستاد: ((انگور سیاه بخور؛ چرا که اندوه را مى برد)).
عُنّاب
امام صادق علیه السلام : برترى عنّاب بر دیگر میوه ها، به سان برترى ما بر دیگر مردمان است .
سِنجِد
امام صادق علیه السلام : سنجد، گوشتش گوشت مى رویانَد، استخوانش ‍ (هسته اش ) استخوان را رشد مى دهد و پوستش پوست را مى پرورد. علاوه بر این ، سنجد، کلیه ها را گرم مى کند، معده را پاک مى سازد، مایه ایمنى از بواسیر و تقطیر البول است ، ساق پا را قوى مى کند و رگ جذام را به کلى قطع مى نماید.
تُرُب
امام صادق علیه السلام : تُرُب ، ریشه اش ، بلغم را از میان مى برد، قسمت میانى اش هضم کننده است ، و برگش ادرار آور است .
الکافى - به نقل از حَنان -: در حالى که با امام صادق (ع) بر سر سفره اى نشسته بودم ، او تُرُبى به دست من داد و گفت : ((اى حنان ! ترب بخور؛ چرا که در آن سه ویژگى است : برگش بادها را دور مى کند، قسمت میانى اش پیشاب را به جریان مى اندازد و ریشه اش ، بلغم را از میان مى برد)).
خُرفه
امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا بر زمین سوخته اى پا نهاد و آن زمین ، پایش ‍ را سوزاند. پس ، پاى خویش را بر خُرفه نهاد و در نتیجه ، سوزش حاصل از زمین سوخته ، فرو نشست . از آن پس ، پیامبر (ص) خُرفه را دوست داشت ، براى آن دعا مى کرد و مى گفت : ((چه گیاه پُر برکتى است !)).
امام صادق علیه السلام : در روى زمین گیاهى والاتر و سودمندتر از خُرفه نیست ، و آن سبزى فاطمه (س ) است .
آداب خوردن خیار
امام صادق علیه السلام : چون خیار مى خورید، آن را از ته بخورید؛ چرا که برکتش افزون تر است .
امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا، خیار را با نمک مى خورد.
کدو
امام صادق علیه السلام :
طب الائمه (علیهم السلام ) - به نقل از ذَریح - : به امام صادق (ع) گفتم : از امیر مؤ منان (ع) حدیثى درباره ى کدو روایت شده که فرموده است : ((کدو بخورید؛ چرا که مغز را افزون مى سازد)).
امام صادق (ع) فرمود: ((آرى ، من نیز مى گویم که براى درد قولنج ، خوب است )).
کباب
امام باقر (ع) یا امام صادق علیه السلام : خوردن کباب ، تب را مى برد.
خواص تره
الکافى - به نقل از فرات بن اَحنف - : از امام صادق (ع) درباره ى تره پرسیدند. فرمود: ((آن را بخور؛ چرا که در آن چهار ویژگى است : بوى دهان را خوش ‍ مى سازد؛ بادها را (از بدن ) مى راند؛ بواسیر را ریشه کن مى کند؛ و براى کسى که بِدان مداومت مى ورزد، مایه ى ایمنى از جذام است )).
امام صادق (ع) - به نقل از پدرانش (علیهم السلام ) -: نزد پیامبر خدا از سبزى ها یاد شد. فرمود: ((تره ، مهتر و سرآمد همه ى سبزى هاست و برترى آن بر دیگر سبزى ها، همانند برترى نان بر دیگر چیزهاست . در آن ، برکت است و آن سبزى من و سبزى پیامبران پیش از من است . من آن را دوست دارم و مى خورم . گویا بوته ى آن را مى نگرم که برگ هایش از سرسبزى و زیبایى در بهشت مى درخشند)).
گلابى
امام صادق علیه السلام : گلابى بخورید؛ که به اذن خداوند(عزوجل ) دل را جلا مى دهد و دردهاى درون را تسکین مى بخشد.
امام صادق علیه السلام : ((گلابى ، معده را مى پالاید و تقویت مى کند و با بِه ، در (خواص ،) همگون است . خوردنش روى غذا، سودمندتر است تا چاشت خورده شود. هرکس هم که احساس سنگینى مى کند، از آن بخورد)) یعنى روى غذا بخورد.
طب الائمه (علیهم السلام ) - به نقل از حَلَبى - : امام صادق (ع) به مردى که از دردى که در قلب خود نزد ایشان اظهار ناراحتى کرد، فرمود: ((گلابى بخور)).
خواص کندر
امام صادق علیه السلام : پیامبر (ص) عسل مى خورد و مى فرمود: (( (قرائت ) آیاتى از قرآن و جویدن کندر، بلغم را از میان مى برد)).
خواص شیر
الکافى - به نقل از ابوالحسن اصفهانى -: نزد امام صادق (ع) بودم . در حالیکه من نیز مى شنیدم ، مردى به ایشان گفت : فدایت شوم ! من در بدنم احساس ‍ ضعف مى کنم .
امام (ع) به او فرمود: ((بر تو باد شیر چرا که گوشت مى رویاند و استخوان را استحکام مى بخشد)).
امام صادق علیه السلام : براى گلودرد چیزى جز نوشیدن شیر نیافته ایم .
ماست چکیده ى ماده الاغ
الکافى - به نقل از عِیض بن قاسم - : همراه با امام صادق (ع) ناهار خوردم . به من فرمود: ((آیا مى دانى این چیست ؟))
گفتم : نه .
فرمود: ((این ، ماست چکیده ى ماده الاغ است . آن را براى یکى از بیماران خود، فراهم ساخته ایم . اگر دوست دارى از آن بخورى ، بخور)).
الکافى - به نقل از یحیى بن عبدالله -: نزد امام صادق (ع) بودم که چند پیاله برایمان آوردند. ایشان با دست ، به یکى از آنها اشاره کرد و فرمود: ((این ، ماست چکیده ى ماده الاغ است . آن را براى یکى از بیماران خود، فراهم ساخته ایم . هر کس مى خواهد، بخورد و هر کس نمى خواهد، واگذارد)).
خواص گوشت
امام صادق علیه السلام : گوشت ، از گوشت است . هر کس چهل روز آن را واگذارد، بدخوى مى شود. آن را بخورید؛ چرا که بر شنوایى و بینایى مى افزاید.
الکافى - به نقل از عبدالله بن سنان -: امام صادق (ع) فرمود: ((پیامبرى از پیامبران ، از ضعف ، به درگاه خداوند (عزو جل ) شکایت برد. پس به او گفته شد: گوشت را در شیر بپز؛ چرا که این دو، جسم را استحکام مى دهند)).
گفتم : این ، همان غذایى است که ((مَضیرَة )) نام دارد؟
فرمود: ((نه ، بلکه گوشت همراه با شیر تازه است )).
امام صادق علیه السلام : گوشت با شیر، خورش پیامبران است .
الکافى - به نقل از زیاد بن ابى حلّال -: همراه با امام صادق (ع) شام ، گوشت و شیر خوردم . پس فرمود: ((این ، خورش پیامبران است )).
گوشت میش
امام صادق علیه السلام : هر کس در قلب یا بدن خود به ضعفى گرفتار آمد، گوشت میش با شیر بخورد؛ چرا که در این صورت ، هر بیمارى و عارضه اى ، از بندبند تن او بیرون مى رود، بدنش نیرو مى گیرد و لثه اش استحکام مى یابد.
گوشت کَبکَنجیر
امام صادق علیه السلام : هر گاه کسى از شما اندوه یا گرفتارى اى دارد و نمى داند علتش چیست ، گوشت ، کبکنجیر بخورد. در این صورت ، به خواست خداوند متعال ، این اندوه و گرفتارى ، فرو خواهد نشست .
خوردن گوشت ماهى
امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا، چون ماهى مى خورد، مى گفت : ((خداوندا! براى ما در این ، برکت قرار بده و بهتر از این را برایمان جایگزین ساز)).
خوردن خرما یا عسل ، پس از خوردن ماهى
الکافى - به نقل از سعید بن جناح ، از یکى از وابستگان امام صادق (ع) -: امام صادق (ع) خرمایى طلبید و تناول کرد و سپس فرمود: ((اشتهایى ندارم ؛ امّا ماهى خورده بودم )). سپس فرمود: ((هر کس شب ، ماهى بخورد و در پى آن ، چند دانه خرما یا مقدارى عسل نخورد و بخوابد، تا صبح ، رگ فلج در او مى جنبد.))
نهى از عادت به خوردن ماهى
امام صادق علیه السلام : سه چیز، چاق کننده و سه چیز لاغرکننده ... و اما آن سه چیز که لاغر مى کنند، عبارت اند از: اعتیاد به خوردن تخم مرغ و ماهى و شکوفه خرما.
امام صادق علیه السلام : (پیوسته ) خوردن ماهى ، بدن را ذوب مى کند.
امام صادق علیه السلام : (پیوسته خوردنِ) ماهى تازه ، بدن را ذوب مى کند.
لوبیا
امام صادق علیه السلام : لوبیا، بادهاى نهفته درون را دور مى کند.
نمک
امام صادق علیه السلام : هر کس بر نخستین لقمه از غذاى خود نمک بپاشد، کَک مَک صورت او از میان مى رود.
امام صادق علیه السلام : بنى اسرائیل ، (غذاى خود را) با سرکه آغاز مى کردند و با همان نیز به پایان مى بردند؛ ولى ما با نمک آغاز مى کنیم و با سرکه به پایان مى بریم .
هلیم
امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا، از درد پشت به درگاه پروردگار خویش ‍ (عزوجل ) نالید. خداوند او را به خوردن گندم همراه با گوشت (یعنى همان هلیم ) فرمان داد.
امام صادق علیه السلام : یکى از پیامبران ، از ضعف و کمى توان آمیزش به درگاه خداوند(عزوجل ) اظهار ناراحتى کرد. خداوند او را به خوردن هلیم ، فرمان داد.
کاسنى
امام صادق علیه السلام : کاسنى ، نکو سبزى اى است . هیچ برگى از آن نیست که قطره اى از بهشت بر آن نباشد. آن را بخورید و به گاه خوردن ، متکانید. پدرم (ع) ما را نهى مى فرمود که به هنگام خوردن کاسنى ، آن را بتکانیم .
امام صادق علیه السلام : هر کس در حالى بخوابد که در درون او، هفت بسته از برگهاى کاسنى باشد، به خواست خداوند، آن شب از قولنج در امان است .
امام صادق علیه السلام : بر تو باد کاسنى ؛ چرا که آب (منى ) را افزون مى سازد و فرزند را نکو مى کند گرم و ملین است و پسرزایى را بیشتر مى کند.
امام صادق علیه السلام : هر کس دوست دارد آب (منى ) او و فرزندانش فراوان شود، در خوردن کاسنى ، مداومت ورزد.
الکافى - به نقل از محمد بن فیض -: همراه با امام صادق (ع) ناهار مى خوردم قدرى سبزى نیز بر سفره بود. در کنار ما پیرمردى بود که از کاسنى ، دورى مى گزید. امام (ع) فرمود: ((گویا گمان مى کنید که کاسنى ، سرد است ، در حالى که چنین نیست ؛ بلکه معتدل است و برترى آن بر دیگر سبزى ها، بسان برترى ما بر دیگر مردمان است )).
توضیح برخى اصطلاحات و مفاهیم متن احادیث
به نقل از علامه مجلسى چنین آمده است مقصود آن نیست که واژه طبیب از ریشه ((طیب )) مشتق شده است ؛ چرا که یکى از این دو واژه ، یعنى واژه طبیب ، از ریشه مضاعف و دیگرى از ریشه معتّل است ؛ بلکه مقصود آن است که نامور شدن طبیب به این نام ، نه به دلیل درمان بیمارى هاى جسم است ، بلکه بدان علت است که دل را از ریشه و اندوه ، درمان مى کند و خوش و خرسند مى سازد. در برخى نسخه ها هم به جاى ((یطیّب ))، ((یطبّب )) آمده است . ریشه ((طب )) به معناى وفق و مدارا در کار و لطف ورزیدن است و طبیب را از آن روى طبیب نامیده اند که با مدارا و تدبیر لطیف خود، اندوه را از دل مى گیرد؛ اما شفاى بدن به طبیب تعلق ندارد (بحارالانوار، ج 62، ص 62، با تغییرى اندک . همچنین ، ر.ک : مرآة العقول ، ج 25، ص 199).
* * *
غاریقون یا اغاریقون :
ریشه ى گیاه یا چیزى است که در درخت هاى درون تهى ساخته مى شود و درمان زهرهاست . گشاینده ، به جریان اندازنده ى اخلاط کدر. این دارو شادى آور و براى سیاتیک و مفاصل کارآمد است و هر که آن را بر خود آویخته باشد، کژدم ، نیشش نمى زند.
* * *
لغت نامه ى دهخدا، در لغت ((باذروج )) آورده : گیاهى معطر (است ) و بادروج ، ریحان کوهى ، بادرنجبویه ، بارنگ ، حوک ، ریحان جبلى ، باذروق ، باذرو (نام هاى دیگر آن است ).
در ((باذرو)) آورده : همان بادرو باشد؛ باذروج .
در ((باذرنجویه )) آورده : بادرنگبویه باشد؛ بادرنجویه (لغت نامه دهخدا: ج 3 ص 3451).
همچنین در لغت ((حوک )) مى نویسد: بادروچ که ریحان کوهى باشد؛ بورنگ ، باذروج و آن هبق است . پادرو، بارنگ بویه ، بادرنگ بویه . سبزى (ى ) است مثل سپرغم که آن را بونیک گویند و نازبو نیز نامند (لغت نامه دهخدا: ج 6، ص 8114).
در ((بادرنبویه )) آورده : یک قسم ریحان است که معرَّب آن ، بادرنجبویه است .
در ((بادرنجبویه )) هم مى نویسد: معرَّب بادرنگبویه است (لغت نامه ى دهخدا: ج 3، ص 3419).
در کلمه ى ((بادرنگبویه )) آورده : گیاهى است خوش بوى و از جمله ى ریاحین و آن را بادرود و بادرونه نیز گفته اند و مُهلِک عقرب است و دافع سم آن ، امراض سوداوى و بلغمى را نافع است (لغت نامه ى دهخدا ص 3420).
و در ((بادرو)) هم آورده است : ریحانى است که آن را بادرنجبویه گویند. تره ى خراسانى که ریحان کوهى نیز گویند و باذروج ، معرَّب آن است (لغت نامه ى دهخدا: ص 3421).
* * *
پیه انار، سپیده اى است که در درون انار است و دانه ها بر آن تعبیه شده اند (لغت نامه دهخدا).
* * *
دانگ یا دانق ،
واحد اندازه گیرى وزن ، پول و حجم بوده و غالبا وقتى به عنوان واحد وزن بکار مى رود، معادل نصف مثقال است . ( ر.ک : اوزان و مقیاس ها در اسلام ، هینس : ص 16و17) این مقدار را معادل هشت دانه جو نیز دانسته اند. (ر.ک : الاوزان و المقادیر، ابراهیم سلیمان : ص 22 - 26). قطعه چى نیز این مقدار را با واحدهاى معیار امروزین سنجیده و آن را معادل 496/0 گرم دانسته است (ر.ک : معجم لغة الفقهاء: ص 449).
* * *
علامه مجلسى مى گوید: احتمالا تسبیح گفتن انار در درون بدن ، کنایه اى از سودمندى فراوان آن است و از این جهت که بر قدرت حکمت آفریدگار دلالت دارد، گویى هماره در حال تسبیح گفتن خداوند است .
* * *
حزا،
گیاهى است شبیه کرفس ، ولى با برگ هایى پهن تر، در فارسى آن را ((دینارویه )) مى گویند. بویى تلخ دارد و داراى دو نوع صحرایى و باغى است . نوع صحرایى را به شیرازى ((برگ کازرونى )) و نوع باغى را ((آهو دوستک )) مى نامند (لغت نامه دهخدا: ج 6، ص 8905).
* * *
مراد از فقّاع در حدیث ، نوع حلال آبجوست - که امروزه به نام ((ماءالشعیر)) شناخته مى شود - نه آب جو که نوشیدن آن حرام است ، مگر گفته شود نوشیدن آن در حمّام ، علاوه بر حرمت و ایجاد مستى ، معده را بیش از پیش از بین مى برد.
* * *
اوقیه ،
واحد وزن با مقادیر متفاوت در زمان ها و مکان هاى مختلف بوده و در اصل آن را برابر یک دوازدهم رطل دانسته اند. اوقیه ى شرعى در قرون نخستین اسلامى در مکه معادل چهل درهم برابر 124 گرم بوده است (ر.ک : اوزان و مقیاس ها در اسلام : ص 54 به بعد).
* * *
گاورس ،
گیاهى است از تیره ى گندمیان و از دسته غلّات که دانه هاى شبیه اَرزَن دارد و با ارزن از یک نوع است و در حقیقت ، گونه اى ارزن است که دانه هایش ‍ درشت تر است و پوستش نیز از پوست ارزن ، زِبرتر است . دانه هاى این گیاه را بیشتر به کبوتران دهند(فرهنگ معین ) . همچنین ، ر.ک : ج 2، ص 501، پاورقى 1.
* * *
علامه مجلسى مى گوید: گویا مقصود از حرکت جنبندگان ، همان احساس و تخیلى است که به شخص دست مى دهد و وى مى پندارد که مورچه یا حشره اى دیگر بر روى بدن وى راه مى رود. پزشکان ، این حالت را ((تنمل (مورمور شدن ) )) خوانده اند.
* * *