باد شکم (باد معده، که در ادبیات عامیانه گوز (باصدا) و چس (بی‌صدا) هم گفته می‌شود) به گازهای تولید شده در دستگاه گوارش از مقعد گفته می‌شود…

نسیـــم دلفــان – متاسفانه خیلی از مردم ما با وجود اینکه دچار چنین عارضه ای هستند اما در موردش کوچکترین تحقیقی نمی کنند و از ذکر آن شرم دارند ، تا جایی که اگر سایت اینترنتی هم به این موضوع بپردازد گردانندگانش را نکوهش می کنند اما این رفتار غیر منطقی است و ما امروز سعی داریم با استفاده از مطالب علمی از منابعی مانند ویکی پدیا و سایر سایت های مجازی به این بحث بپردازیم.

باد شکم (باد معده، که در ادبیات عامیانه گوز (باصدا) و چس (بی‌صدا) هم گفته می‌شود) به گازهای تولید شده در دستگاه گوارش از مقعد گفته می‌شود.

گازهای دستگاه گوارش یا باد از سه منبع می‌توانند وارد دستگاه گوارش شوند:

• هوای بلعیده شده
  • گازهای ساخته شده از فعالیت‌های باکتری‌ها
  • گازهای منتشر شده از خون به دستگاه گوارش
  • این گازها شدیداً قابل اشتعال هستند

بیش‌تر نیتروژن و اکسیژن گاز معده ناشی از هوای بلعیده شده است. این گازها در اشخاص طبیعی با آروغ خارج می‌شوند.

برخی غذاها به مانند، لوبیا، کلم، پیاز، گل‌کلم و ذرت باعث خروج بیش‌تر گازها از مقعد می‌شود. برخی از این غذاها به علت وجود انواع کربوهیدرات‌های جذب نشده تخمیرپذیر، محیطی مناسب برای رشد باکتری‌ها را فراهم می‌سازند. اما در برخی موارد خروج بیش از حد گاز ناشی از آزردگی روده بزرگ است که باعث می‌شود پیش از آن که گازها جذب شوند، با حرکات دودی دفع گردند.

مقدار گازهای وارده شده و یا ساخته شده روزانه در روده بزرگ به طور متوسط 7 تا 10 لیتر می‌باشد. این در حالی است که گاز خروجی از مقعد نزدیک به 0/6 لیتر می‌باشد و باقی‌مانده گاز از مخاط روده جذب و از شش‌ها خارج می‌گردند.

درمان خانگی

1. خوردن غذا در حجم‌ها و وعده‌های کوچک‌تر، چرا که خیلی از افرادی که به جای سه وعده غذایی حجیم، شش وعده غذایی کم‌حجم مصرف می‌کنند، کم‌تر به باد شکم مبتلا می‌شوند. در ضمن خوردن چای نعناع نیز کمک‌کننده است.
2. آرام خوردن غذاها، غذاها را سریع قورت نداده و بخوبی بجویید تا هضم آنها در معده راحت‌تر باشد.
3. ترک سیگار، چراکه هنگامی که شما سیگار می‌کشید هوای بیشتری را می‌بلعید و هم چنین سیگار باعث بهم ریختن دستگاه گوارش می‌شود، ترک سیگار در خیلی از افراد می‌تواند کمک‌کننده باشد.
4. ورزش کردن، نه تنها ورزش برای سلامت عمومی بدن خوب می‌باشد، بلکه باعث بهبود عملکرد دستگاه گوارش و در نتیجه کاهش میزان نفخ و باد شکم می‌گردد.

درمان دارویی

1. داروهای حاوی زغال که در داروخانه‌ها موجود می‌باشند با جذب گازهای درون دل و روده، کمک به بهبود نفخ معده می‌نمایند. البته قبل از مصرف این داروها با پزشک‌تان مشورت نمایید چراکه این داروها ممکن است مواد لازم سایر داروها را نیز جذب نماید.
2. پروبیتیک‌ها، نیز در بعضی از افراد کمک به کاهش باد شکم می‌نماید.
3. ریفاکسیمین، این دارو آنتی‌بیوتیکی که برای درمان اسهال مصرف می‌شود، تأثیری هم برروی باد شکم دارد.

جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی

در بسیاری از فرهنگها رها کردن باد شکم در ملأ عام باعث خجالت و شرمساری است و مؤدبانه نمی‌باشد. افراد معمولاً می‌کوشند از خروج گاز خودداری کنند یا آن‌را کنترل کنند، یا صدا و بوی آن را پنهان کنند. رها شدن باد معمولاًً یک رخداد ناخجسته و مایه تأسف در نظر گرفته می‌شود.که البته رها نکردن آن موجب دل درد می شود اما مشکل به خصوصی را به وجود نمی‌آورد

در تفاسیر قرآن ذکر شده است که یکی از مواردی که لوط قومش را به آن نکوهش می‌کرد، این بود. قوم لوط در مجالس خود بدون شرم و حیا باد رها می‌کردند.

و اکنون از زاویه دیگری به طور کاملأ عامیانه و عادی به مقوله مورد بحث می پردازیم البته مقداری با چاشنی ظنزگونه که در سایت شانامه منتشر شده است.

ساختار گوز یا همان باد معده

 ساختار دقیق گوز در افراد مختلف و در اوقات مختلف بر مبنای غذای فرد متفاوت است… قسمت اعظم هوای بلعیده شده اکسیژن است که قبل از رسیدن به روده جذب بدن می شود و فقط نیتروژن باقی می ماند.. بقیه هم شامل دی اکسید کربن، هیدروژن و متان است… هر چه باد بیشتر در روده نگه داشته شود، میزان نیتروژن آن بیشتر می شود چون بقیه امکان جذب دوباره به بدن را دارند. در ضمن افراد عصبی و عجول اکسیژن بیشتری در روده دارند و گوزوتر هستن

بوی آن

بوی حاصل از گوز بیشتر به خاطر ترکیبات گوگردی مثل سولفید هیدروژن است. غذاهایی چون کلم، تخم مرغ و گوشت بوزا هستند. لوبیا بطور اخص بوی شدید ندارد ولی حجم گاز را خیلی زیاد می کند.

صدای آن

 صدای گوز حاصل ارتعاشات دهانه مقعد هنگام خروج گاز است… نوع و شدت صدا بستگی به شتاب گاز و تنگی ماهیچه اسفنکتر مقعد دارد.

چرا چُس گرم و کم صدا است در حالیکه گوز پرصدا و کم بو است؟
گوز بیشتر حاصل بلعیدن هواست و حجیم است. برای همین هم صدای بیشتری دارد در حالیکه چس حاصل فعالیتهای باکتریهای روده است که گازهای گوگردی تولید می کنند و در اثر این واکنشها حرارت هم ایجاد می شود ولی این گازها کم حجم ترهستند و به همین دلیل کم صداترند.

یک فرد عادی در روز چقدر می گوزد؟
به طور متوسط،هر فرد روزانه نیم لیتر گوز تولید می کند و 14 مرتبه در روز می گوزد.

آیا ممکن است کسی اصلا نگوزد؟
خیر! همه می گوزند. حتی مرده ها تا چند ساعت پس از مرگ ممکن است بگوزند (بخاطر گازهای جمع شده در روده قبل از مرگ).

آیا مردها بیشتر از زنها می گوزند؟
خیر! تفاوت در میزان گوز بستگی به جنسیت ندارد و بیشتر مربوط به عادات غذاخوردن و بلعیدن هوا و ژنتیک است. اما مردها آزادانه تر از زنها می گوزند و زنها در این مورد بخاطر قواعد اجتماعی بیشتر خودداری و مخفی کاری می کنند.

احتمال گوزیدن در چه وقت از روز بیشتر است؟
صبح اول وقت بعد از بیداری.

چرا حبوبات گاز تولید می کنند؟
حبوبات حاوی چند نوع قند هستند که برای انسان قابل هضم نیست و وقتی این قندها به روده می رسد، باکتریهای روده جشن می گیرند و حسابی گاز تولید می کنند. بقیه غذاهای گاز ساز عبارتند از: فلفل دلمه ای، کلم سنگ، کلم پیچ، شیر، نان، تخم مرغ، آبجو، و کشمش.

چه کارهای دیگری باعث تولید گاز می شود؟
بلعیدن تند غذا و آب (درمان: جویدن با دهان بسته و آرام غذا خوردن)، آدامس جویدن، سیگار، لیسک و آب نبات، نوشابه های گازدار، صعود در هواپیما (بخاطر افت فشار) و عصبی بودن.

آیا نگه داشتن گوز ضرر دارد؟
در این مورد نظرات متفاوت است. قدیمی ها معتقد بودند که ضرر دارد. کلادیوس، امپراطور روم، به خاطر حفظ سلامت عمومی، گوزیدن در جشنهای دربار را آزاد کرده بود. اما دکترهای امروزی می گویند که خودداری ضرری ندارد. فقط فشار گاز ممکن است باعث دل درد شود. بعضی دکترها هم اعتقاد دارند که خودداری مداوم در دراز مدت باعث گشادی و ورم مزمن دیواره روده می شود.

تا چه مدت می شود گوز نداد؟
گوز به محض اینکه فرصت پیدا کند و ماهیچه تان را شل کنید فرار می کند. حتی اگر تمام روز هم خودتان را کنترل کنید، بعد از خواب رها می شود. باور ندارید یک شب در پروازهای بین قاره ای در هواپیما نخوابید و به دقت گوش کنید ببینید چه می شنوید..

آیا همه در خواب می گوزند؟
خیر! اکثر مردم از کودکی یاد می گیرند که در خواب دریچه (اسفنکتر) مقعد را کنترل کنند و به همین خاطر هم صبحها بعد از بیداری می گوزند ولی اکثر کسانی که در طول روز خودداری می کنند، در خواب ناخودآگاه می گوزند. حتما متوجه شده اید که گاهی اوقات اگر خودتان را کنترل کنید گوز برطرف می شود. این موقتی است چون باد به قسمتهای داخلی روده مهاجرت می کند و جذب نمی شود بلکه بعدا با قدرت بیشتری هجوم می آورد.

بهترین راه برای رد  گم کردن گوز چیست؟
یک شرکت آمریکایی به نام fartypants هست که گوزقنداق می فروشد: چیزی شبیه به نوار بهداشتی که در داخل شلوار قرار می گیرد و بوی چس و کمی از صدای آن را به خود جذب می کند. ولی اگر از این چیزها ندارید، از روشهای سنتی استفاده کنید. مثلا اگر در جمع هستید خیلی طبیعی رفتار کنید، انگار نه انگار چیزی شده و اگر صدایش بلند بود با سرعت برگردید و با تعجب به نفر بغل دستی یا پشت سری خودتان نگاه کنید.

آیا واقعا گوز با کبریت شعله ور می شود؟
بله! باور ندارید امتحان کنید. فقط مواظب باشید که کار خطرناکی است. بنا به آمار، یک چهارم کسانی که این کار را کرده اند مقعدشان را سوزانده اند چون شعله به سمت مقعد پس می زند. در ضمن امکان آتش گرفتن لباس و چیزهای دیگر دور و بر هم هست.

سایت دیگری درباره این عارضه نوشت:

بعد از غذا پیاده روی کنید . ورزش علاوه بر تحریک حرکت محتویات روده هورمون های تحریک کننده فعالیت روده را نی‌ز آزاد می کند .
قرص بخورید . برای از بین بردن نفخ ، از قرص سیمتیکون استفاده کنید که حباب های گاز را در دستگاه گوارش از بین می برد .
چای گیاهی بنوشید . برای رفع درد نقطه ای ناشی از نفخ ، یک فنجان چای نعناع ، بابونه و یا رازیانه بنوشید .
غذاهای فیبردار بخورید . غذاهای فیبردار محتویات روده را نرم کرده و نفخ ناشی از گرفتگی روده را برطرف می کند با خوردن سبزیجات و غلات سبوس نگرفته فیبر را به برنامه غذایی خود بیفزایید ؛ اما نشاسته گندم خود ممکن است باعث نفخ شود و می توان به جای آن از نشاسته برنج و سیب زمینی استفاده کرد که قابل تحمل تر هستند . یا روزی یک قاشق متاموسیل همراه با آب میوه بخورید . متاموسیل در برخی افراد ایجاد گاز می کند . ولی در بیشتر افراد مفید است .
چیزهای محرک نخورید . قهوه ، چای و شکلات لوله گوارش را بیشتر تحریک می کنند . چربی نیز دیرهضم است و ممکن است گرفتگی روده را تشدید کند و باعث ایجاد نفخ شود .
لبنیات را با احتیاط بخورید . صرفاً به خاطراینکه شیر ایجاد نفخ می کند نباید لبنیات را کنار گذاشت . می توانید شیر بدون لاکتوز ، که شیرین تر است ، بخورید یا لاکتاز مایع به لبنیات خود بیفزایید . ماست و برخی انواع پنیر مقدار کمی لاکتوز دارند و خوردن آنها مشکل چندانی ایجاد نمی کند .
غذاهای داغ یا سرد نخورید . همراه با غذاهای بسیار داغ یا بسیار سرد مقداری هوا می بلعید . جویدن آدامس هم باعث خوردن هوا می شود و بهتر است از آن صرف نظر شود .
آهسته غذا بخورید . وقتی سریع غذا می خورید ، کمی هم هوا همراه با لقمه هایتان فرو می دهید . با آهسته تر و جویده تر خوردن غذا هوای کمتری خورده و لقمه را با بزاق خیس می کنید . بزاق آنزیمهایی دارد که غذا را قبل از ورود به معده آماده تجزیه می کند .
مکمل پیش از قاعدگی بخورید . شکم زنان پیش از زمان قاعدگی انباری از مایعات می شود . زنانیکه ویتامین B – کمپلکس و کلسیم و منیزیم می خورند کمتر دچار نفخ می شوند .
مواد نفخ آور را یادداشت کنید . اشخاص مختلف واکنش های متفاوت نسبت به غذاها نشان می دهند . فهرستی از موادی که برای شما ایجاد نفخ می کنند تهیه کنید تا بتوانید برخی از آنها را کم یا حذف کنید .
به پزشک مراجعه کنید . نفخ می تواند علامت یک بیماری جدی گوارشی باشد . اگر هیچ یک از موارد بالا مؤثر نشد ، برای معاینه کامل نزد پزشک خود بروید .

مریم منصوری/ دکتر علی اکبر حاج?آقامحمدی فوق‌تخصص گوارش و کبد می?گوید گازهای معده و روده با هم فرق دارند
حل المسائل نفخ

دختری 27ساله هستم. مشکل نفخ زیادی دارم و نمی‏توانم هنگامی که خوابم، نفخم را کنترل کنم. البته نفخم آنقدر زیاد است که بعضی وقت‏ها در بیداری هم به زور گاز معده یا روده‏ام را نگه می‏دارم؛ چه برسد به وقتی که خوابم و هیچ کنترلی ندارم...
 

من این مشکل را از بچگی و از وقتی که به یاد دارم، داشته‏ام و همیشه از این بابت رنج می‏کشم و دچار افسردگی شده‏ام. این مشکل مربوط به چه بیماری‏ای است؟ آیا راه درمان قطعی دارد؟ باید به چه متخصصی مراجعه کنم؟ این جریان بعد از درمان برای ازدواجم مشکل‏ساز نیست؟

9866***0936

گازی که در دستگاه گوارش وجود دارد چطور تولید می‏شود؟ این سوالی است که ما به بهانه سوال فوق و سوالات مشابه زیادی که خوانندگان در مورد نفخ شکم داشته‏اند از دکتر علی‌اکبر حاج‌آقامحمدی، فوق‌تخصص گوارش و کبد و عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم پزشکی قزوین پرسیده‌‏ایم.

سلامت: آقای دکتر! لطفا توضیح دهید که گاز معده و روده چگونه به وجود می‏آید؟

بخشی از گازی که در معده وجود دارد، ناشی از هوایی است که ما آن را می‌بلعیم و به‏طور طبیعی وجود دارد، اما در بعضی شرایط مثل غذا خوردن با استرس، حرف زدن هنگام غذاخوردن، آدامس جویدن، مصرف نوشابه‌های گازدار و... میزان بلع هوا بیشتر می‌شود. درنتیجه احساس آروغ‌زدن به فرد دست می‌دهد. بخش دیگری از گاز معده نیز ناشی از فعل و انفعالات اسیدمعده و شیره‌های گوارشی است که وقتی با هم ترکیب می‌شوند، تولید گاز می‌کنند. گازهای قسمت تحتانی دستگاه گوارش یا روده‏ها نیز عمدتا ناشی از تاثیر باکتری‌ها و میکروب‌های روده روی بقایای موادغذایی است. همان‌طور که می‌دانید قسمتی از غذاهایی که ما می‌‌خوریم در دستگاه گوارش هضم نمی‌شوند و داخل روده باقی می‌مانند. باکتری‌هایی که داخل روده‌بزرگ زندگی می‌کنند این مواد را تخمیر می‌کنند و از تخمیر این مواد، گاز تولید می‌شود.

سلامت: آیا گاز روده و معده از نظر ترکیب تفاوتی هم با هم دارند؟

بله، معمولا از نظر ترکیب با هم متفاوت هستند زیرا همان‌طور که اشاره کردم گاز موجود در معده هوایی است که وارد معده می‌کنیم و عمدتا از اکسیژن و نیتروژن تشکیل شده است. بخشی هم که ناشی از فعل و انفعالات شیمیایی در معده است، بیشتر ترکیبی از دی‌اکسید‌کربن است ولی گازی که در روده‌ها توسط باکتری‌ها تولید می‌شود ترکیب‌های سولفوردارد که به همین دلیل معمولا بدبو است.

سلامت: بدبو شدن گاز روده چه زمانی بیشتر می‌شود؟

معمولا خوردن مواد فیبردار مانند کلم، کاهو و حبوبات که حاوی مواد ساکاریدی هستند و مدت‌زمان بیشتری در روده می‌مانند باعث فعالیت بیشتر میکروب‌ها می‌شود و گاز بیشتر و بدبوتری ایجاد می‌کنند به همین دلیل افرادی که به‌خصوص از این مشکل رنج می‌برند بهتر است چنین موادی را کمتر مصرف کنند. یبوست هم در ایجاد این مشکل سهم بسزایی دارد زیرا هرچه مدفوع زمان کوتاه‌تری در دستگاه گوارش باقی بماند فرصت کمتری در اختیار باکتری‌ها قرار می‌گیرد و گاز سولفوردار کمتری تولید می‌شود. اصلاح شیوه زندگی و بهتر کردن اجابت‌مزاج و بهبود یبوست در کاهش این مشکل موثر است. بهتر است به جای مواد فیبردار از انواع میوه‌ها و سبزی‌های دیگر استفاده شود.

سلامت: معمولا دفع چه مقدار گاز در طول شبانه‌روز طبیعی است؟

یک فرد سالم ممکن است در شبانه‏روز حدود 10 تا 15 بار دفع گاز روده و یک تا دو بار دفع گاز معده را به صورت آروغ داشته باشد. افزایش این میزان دفع گاز، باعث ایجاد ناراحتی‌هایی می‌شود که به صورت آروغ‌زدن‌ و دفع گاز مکرر، احساس باد و سنگینی و پیچش در شکم می‌شود که همه اینها به یک بررسی از نظر سایر علل و بیماری‌ها نیاز دارد.

سلامت: چه علت‌ها و بیماری‌هایی باعث ایجاد افزایش گاز در دستگاه گوارش می‌شوند؟

یکی از مشکل‌هایی که به صورت شایع در افراد دیده می‌شود وجود نداشتن آنزیم هضم شیر یا لاکتاز در بدن است درنتیجه وقتی این افراد شیر می‌خورند، قند شیر یا لاکتوز در بدنشان هضم نمی‌شود. قند شیر هضم‌نشده وارد روده‌ها می‌شود و باکتری‌ها آن را تخمیر می‌کنند و گاز تولید می‌کند بنابراین این افراد به خاطر مصرف شیر و لبنیات دچار نفخ و سروصدای شکم می‌شوند. این حالت به جز ماست و دوغ با همه محصولات شیری اتفاق می‌افتد. زیرا قند این دو محصول، طی فرآیند تولید تجزیه می‌شود. به همین دلیل به چنین افرادی توصیه می‌کنیم نیازهای لبنی خود را یا بیشتر با مایعات و دوغ تامین کنند یا از محصولات و فرآورده‌های بدون لاکتوز و آنزیم هضم شیر که به صورت قرص در بازار وجود دارد استفاده کنند. بیماری دیگر بیماری سلیاک یا حساسیت به پروتئین گندم است. افرادی که به سلیاک مبتلا هستند در هضم و جذب گندم و جو دچار مشکل می‌شوند و علایمی چون نفخ و مشکلات گوارشی مانند اسهال و دل‌درد دارند. یک علت بسیار شایع دیگر در ایجاد نفخ، وجود میکروب‌ ژیاردیا در دستگاه گوارش است. ژیاردیا یک نوع انگل گوارشی است که توسط آب و سبزی‌های آلوده وارد دستگاه گوارش می‌شود. وجود این میکروب هم عوارضی مانند نفخ، سروصدای شکم، باد و احساس اتساع شکم ایجاد می‌کند، بنابراین افرادی که نفخ مقاوم دارند باید به این مساله نیز توجه کنند. بیماری شایع دیگر افزایش میکروب‌های داخل دستگاه گوارش است. وقتی میکروب‌ها در روده زیاد می‌شوند تولید گاز در روده بزرگ افزایش پیدا می‌کند و عوارضی مانند دفع گاز، اتساع شکم و مشکلاتی در قسمت‌های تحتانی دستگاه گوارش ایجاد می‌شود. افرادی که از این مشکل رنج می‌برند، می‌توانند زیر نظر پزشک از یک دوره آنتی‌بیوتیک استفاده کنند و درمان شوند. علت شایع دیگر در ایجاد نفخ بیماری IBS یا نشانگان روده تحریک‌پذیر است. افرادی که به IBS مبتلا هستند عمدتا از درد شکم، اسهال و یبوست رنج می‌برند، اما در درصدی از بیماران علاوه بر این مشکلات احساس نفخ و اتساع شکم نیز دیده می‌شود. تاخیر در تخلیه معده نیز عامل مهم دیگری در ایجاد گازهای دستگاه گوارش است. معده بعضی از افراد بدون علت یا با علت زمینه‌ای بیماری‌هایی مثل دیابت و کم‌کاری تیرویید به خوبی تخلیه نمی‌شود و باعث ایجاد نفخ و اتساع شکم می‌شود.

سلامت: آیا نفخ?داشتن طولانی?مدت نگران‌کننده است؟

نه، نفخ بیماری شایعی است اما جزو کم‌خطرترین و بی‌ضررترین بیماری‌های گوارشی محسوب می‌شود. طبق بررسی‌هایی که در مورد بیماران مبتلا به نفخ در طولانی‌مدت انجام شده است مشخص شده این افراد دچار عوارض یا بیماری‌های گوارشی جدی ناشی از نفخ نشده‌اند، اما برای آنکه مشکل افرادی که طولانی‌مدت از نفخ رنج می‏برند حل شود باید به پزشک مراجعه کنند و پزشک پس از بررسی‏های لازم و کشف علت نفخ، آنها را درمان کند تا کمتر اذیت شوند.

سلامت: اگر گاز روده دفع نشود عارضه‌ای در پی خواهد داشت؟

ممکن است دفع‌نشدن گاز غیرارادی باشد، مثلا ممکن است به دلیل وجود مشکلاتی در روده گاز دفع نشود. در این صورت فرد دچار درد در ناحیه شکم، اتساع و فشار روده‌ها خواهد شد. در این صورت به اقدام درمانی نیاز است ولی زمانی فرد ناچار است به صورت ارادی از دفع گاز روده‏اش جلوگیری کند. در این صورت مشکل خاصی ایجاد نمی‌شود زیرا به محض تغییر شرایط گاز دفع خواهد شد.

سلامت: آیا شب‌ها می‌توان کنترلی روی دفع گاز داشت؟

کنترل اسفنکتر ناحیه مقعد در افراد به دلیل فشاری که در آن ناحیه وجود دارد، متفاوت است مثلا ممکن است این فشار در خانم‌هایی که در سن بالا هستند به دلیل تعداد زایمان‌هایی که داشته‌اند کم شود. در نتیجه وقتی این افراد خواب هستند و کنترل ارادی از دست می‌رود، ممکن است دفع گاز غیرارادی داشته باشند. برای این پدیده لازم نیست کار خاصی انجام داد فقط می‌توان با انجام کارهایی نفخ را درمان کرد. وقتی مشکل نفخ از بین برود، این مشکل هم حل می‌شود.

سلامت: برای جلوگیری از سروصدای شکم ناشی از نفخ چه باید کرد؟

اگر علت ایجاد نفخ پیدا شود با رفع علت این مشکل هم برطرف می‌شود. معمولا ژیاردیا، اختلال در هضم شیر و نشانگان روده تحریک‌پذیر مهم‌ترین علت‌ها در ایجاد سروصدای شکم هستند که معمولا با درمان نفخ هم از بین می‌رود.

سلامت: معمولا چه درمان‏هایی برای کاهش نفخ یا گاز دستگاه گوارش به کار می‏رود؟

اصلاح وضعیت غذا خوردن، مصرف‌نکردن آدامس و نوشابه‌های گازدار، آرام غذاخوردن، توجه به بیماری‌هایی که ذکر شد و درمان آنها مشکل نفخ را تا حدود زیادی برطرف می‌کند. درصورتی که با رعایت مسایل فوق مشکل حل نشد، یعنی زمینه‌های عصبی و استرسی در میان است که باید زیر نظر روان‌شناس یا روان‌پزشک حل شوند. درصد بسیار کمی از بیماران ممکن است به بیماری‌های بسیار نادری مبتلا باشند که به اقدام‌ها و بررسی‌های پیچیده‌تر نیاز دارند ولی بیشتر افراد با نکاتی که ذکر شد درمان می‌شوند. افرادی هم که دائم آروغ می‌زنند بهتر است تا حد امکان جلوی آروغ زدن خود را بگیرند چون این کار می‌تواند مشکل نفخ را بدتر کند ضمن اینکه باید عادت‌های غذایی و نحوه غذا‌خوردن این افراد هم اصلاح شود.

سلامت: می‌توان از داروهای گیاهی با پایه نعناع بدون تجویز پزشک استفاده کرد؟

معمولا داروهای گیاهی که عمدتا با پایه نعناع ساخته می‌شوند برای نفخ دستگاه گوارش فوقانی مفید هستند البته به شرط اینکه بیمار مشکل ریفلاکس و یبوست نداشته باشد زیرا نعناع باعث بدتر شدن این دو مشکل می‌شود اما همین داروها برای افرادی که دارای نفخ روده هستند موثر نیست. برای نفخ روده داروی گیاهی خاصی وجود ندارد و از آنجا که مشکل عمدتا میکروبی است، فرد باید آنتی‌بیوتیک‌درمانی شود.

سلامت: طول دوره درمان با آنتی‌بیوتیک چقدر است؟

معمولا با توجه به شرایط بیمار، دوره درمان بین یک تا 3 هفته متغیر است، اما دوره درمان کسانی که مشکلات و بیماری‌های دیگری دارند طولانی‌تر است. ضمن اینکه مشکل نفخ مدتی پس از درمان مجددا می‌تواند عود کند و برگشت‌پذیر باشد.

مزاج شناسی3) ویژگیهای افراد دارای مزاج گرم وتر (افراد دموی) و علائم غلبه خلط دم

مزاج سرشتی یا جبلی، مزاجی است که از طریق ارث از پدر و مادر به فرد منتقل می شود و از زمان تولد در فرد وجود دارد و یک حالت طبیعی برای آن فرد به حساب می آید.
هر مزاج دارای علایم و خصوصیات خاص خود می باشد که با علایم بیماری ناشی از غلبه اخلاط که در ادامه به آن می پردازیم، تفاوت دارد.
ویژگیهای ذیل مربوط به مزاج سرشتی افراد دموی می باشد.

این افراد هیکل درشت و بدنی عضلانی دارند و لاغر نیستند. پوستی سرخ و سفید رنگ دارند. موهای پر پشت دارند، نبض پر و قوی دارند. خوب می خوابند و تحمل بی خوابی را نیز دارند. پوست اینها گرم و مرطوب و نرم است. نه گرمایی هستند و نه سرمایی، اما به نسبت تحمل سرما برایشان راحت تر است. میل به شیرینی و ترشی دارند. همه نوع غذا را می توانند بخورند.
این افراد انسانهای شجاع و جسور هستند با اعتماد به نفس بالا. معمولاً مدیر و رهبر یک گروه یا یک جمع می باشند و خوش اخلاق، صمیمی، خوشرو و آرام هستند اما اگر عصبانی شوند، رفتارهای مخاطره آمیز از خود نشان
می دهند. معمولاً اهل ریسک کردن هستند. به اندازه صفراوی مزاج ها منظم ودقیق نیستند، اکثراً بی نظم هستند، هوش و حافظه بالایی دارند. سریع و پر انرژی هستند. میل و توان جنسی بالایی دارند استعداد ابتلا به بیماریهای قلبی و عروقی و فشار خون بالا دارند. عروق روی دست ها برجسته است نبض آنان پر و قوی است.
قدرت حرکات بدنی آنها بالاست و صدایی رسا و محکم دارند. قدرت هضم و اشتهایشان خوب است و معمولاً یبوست ندارند.
دموی ها معمولاً افرادی بی خیال و سرزنده و اغلب بی حساب و کتاب اند.

توصیه و تدابیر:
افراد دموی باید غذاهای خنک و سردی مثل آش انار، آش آلو، آب زرشک، خیار، مرکبات و ماست مصرف کنند تا حرارت بدن تعدیل شود.
اگر فرد دموی همراه با غذای گرم مثل شیرینی‌جات از مواد و اغذیه سرد استفاده نکند دچار جوش و خارش بدن، گر گرفتگی، بیقراری، کهیر، سوزش ادرار، سوزش سر دل و آفت دهان خواهد شد.
معمولاً بیماریهای افراد دموی در اثر افزایش حرارت و رطوبت و به طور کلی افزایش خون به وجود می‌آید که حجامت به عنون مؤثرترین درمان برای دموی مزاج‌ها مطرح است. چون دم گرم‌ و تر است، رژیم غذایی مناسب برای دموی‌ها رژیم غذایی سرد و خشک است.

علایم غلبه خلط دم:
اگر تعادل میان اخلاط و مقدار آنها یا کیفیت هر یک از اخلاط بهم بخورد، موجب بیماری در بدن می شود یا به عبارتی موجب غلبه یک خلط بر اخلاط دیگر در بدن می شود که می بایست مورد درمان قرار گیرد که در ذیل علایم غلبه خلط دم ذکر شده است.
•    پری رگها و پری نبض
•    سر درد و احساس سنگینی سر
•    سرخی چشم ها در صورت و بدن
•    ایجاد دمل و جوش و بثورات پوستی و خارش (بیشتر در تنه وکتف)
•    زیاد شدن خواب
•    احساس کسالت و خمیازه
•    احساس مزه شیرین در دهان
•     خون ریزی لثه وبینی
•    خارش محل حجامت وفصد قبلی
•    افزایش فشار خون

مزاج شناسی 2 دم ؛ مشخصات دموی ها و درمان

دم به معنای خون بوده و گرم و تر است وبرای رساندن غذا و اکسیژن به سلولها است و به افراد صاحب این مزاج ، دموی یا طبع بهاری گفته می‌شود.

 در یک انسان عادی و سالم میزان دم، باید 49 درصد باشد در روایات از مزاج دم به بهترین مزاج تعبیر شده و توصیه شده که زنان باردار در ماه پنجم و ششم دوران بارداری حجامت کنند تا فرزندانی با مزاج دموی داشته باشند. خون از آنجا که گرم و تر است افراد با مزاج دم غالباً بدنی با حرارت بالا و پوست مرطوب دارند. معمولاً بیماری‌های افراد دموی به علت کثرت خون و یا اصطلاحاً غلیان (جوشش) خون پیش می‌آید که حجامت در این افراد می‌تواند بهترین راه درمان بیماری‌ها، از جمله میگرن و سینوزیت باشد، ضمن اینکه بیشتر افراد دموی معمولاً مشکلات جنسی دارند که باز بهترین درمان برای آنها حجامت و در صورت لزوم تجویز ، ضماد و روغن‌های سرد  می‌تواند در درمان آنها مؤثر باشد.

پرخوری و خوردن بیش از حد ، خوردن بادمجان ، غذای نشاسته‌ای ، آب یخ ، شیرینی جات قنادی و غذاهای کنسرو شده غلبه دم را به دنبال دارد .

مشخصات افراد دموی :

بازتاب‌های روانی و رفتاری در افراد دموی :

استعداد شاعری، علاقمند به طبیعت ، با محبت ، بلندپرواز  ، دوراندیش ، اهل خیر و معنویت ، خوش اخلاق و خوش رو ، شجاع و جسور ، دارای توان ریسک ، اعتماد به نفس بالا ، سخاوتمند ،  تنوع طلب و بی علاقه به کار تکراری ، معمولاً بی نظم ، نوع دوست ، معمولاً بدحال در تابستان ، دارای هوش و حافظة قوی ، میل و توان جنسی فراوان ، چالاک و پرانرژی، مستعد شقاوت آنی

علایم پوستی و گوارشی افراد دموی :

برجسته بودن رگهای بدن به خصوص پشت دستان ، پوست نرم، مرطوب و گرمی دارند، منافذ پوستی درشتی دارند که از علایم منافذ درشت خوب عرق کردن است ، رنگ پوست گندم‌گون یا گلگون است رنگ چشم (سفیدی) با گرایش قرمز است ،رنگ مردمک میشی تیره و سیاه است موی سر: درشت و قابل انعطاف و دارای پیچ درشت است، رنگ مو: سیاه خرمایی تیره و روشن و معمولاً پر مو هستند ، مزه دهان  شیرینی صبحگاهی است ، دهانشان کم رطوبت است و کم تشنه می‌شوند، اشتهای زیاد و خوراک خوبی دارند، توان هضم غذا بسیار بالاست ، نفخ معده ندارند، یبوست ندارند، گرایش به شیرینی کم دارند و گرایش به شوری هم بسیار اندک است ، گرایش به ترشی کم دارند ، بوی بد دهان ندارند، بوی بد مدفوع ندارند، قار و قور شکم ندارند ، تمایل به سردی‌ها ندارند ولی تمایل به گرمی‌ها اندکی دارند ، سرسنگین شده ، چرت زدن ، کم حواس ، کش آمدن آب دهان ، گر گرفتگی  ، زبان قرمز می‌شود مثل آنکه رب انار یا زرشک خورده باشد ، بدن دچار خارش ودمل و جوش ریز بیشتر در گردن بین کتف شده.

درمان  دموی ها و توصیه های غذایی :

باید غذاهای خنک و سردی مثل آش انار، آش آلو، آب زرشک خیار، مرکبات و ماست و… مصرف کنند تا حرارت بدن تعدیل شود ، اگر فرد دموی همراه با غذای گرم مثل شیرینی‌جات از مواد و اغذیه سرد استفاده نکنند دچار جوش و خارش بدن، گر گرفتگی، بیقراری، کهیر، سوزش ادرار، سوزش سر دل، و آفت دهان خواهد شد،  معمولاً بیماری‌های افراد دموی در اثر افزایش حرارت و رطوبت و به طور کلی افزایش خود خون به وجود می‌آید که حجامت به عنون مؤثرترین درمان برای دموی مزاج‌ها مطرح است. چون دم گرم‌ و تر است و رژیم غذایی مناسب برای دموی‌ها رژیم غذایی سرد و خشک است. مثل عدس که مزاج سرد و خشک دارند.

ناشتا (خاکشیر – بالهنگ – تخم ریحان – تخم مل – قدومه شیرازی – بالنگو- اسفرزه) یکی از اینها را در آب بریزید، حجمش زیاد می‌شود و بخورید. حرکات دودی روده را زیاد کرده و روده به راحتی کار می‌کند.

مُصلح غذا یعنی چه؟ / لیست مُصلحات مواد غذایی به تفکیک طبع/ از لحاظ طب سنتی ، علّت مصرف کاهو با سکنجبین چیست ؛ و همچنین کباب با سماق ؛ ماست با خرما ؛ برنج با زیره سیاه ؛ ارده با شیره انگور ؛ دوغ با نعنا و … ؟؟؟

آیا می دانید چرا از گذشته های دور در تغذیه سنتی ایرانیان ، کاهو به همراه سکنجبین مصرف می شده ؟ و نیز خیار با نعناع و ماست با شیره یا خرما ، برنج با زیره سیاه ، دوغ با نعنا یا پونه و آویشن ، چای با آبلیمو ، تخم مرغ با دارچین ، ارده با شیره انگور، عدسی با گلپر، آش جو با فلفل سیاه ، آبگوشت با پیاز ، کره با مربا یا عسل ، شیر با عسل، عدسی و باقلا با گلپر ، کباب با سماق و ریحان. ماهی با گردو و فلفل سیاه و سیر مصرف می شده ؟؟؟

تا به حال بسیار شنیده اید که می گویند ماهی را با دوغ یا ماست نخورید سردی می کنید و حالتان به هم میخورد , در خوردن خرما افراط نکنید چون گرمی است جوش می زنید ، بچه ها را از خوردن خیار منع کنید , دل درد می گیرند ، حتی ترکیب و دستور پخت غذاهای اصیل ایرانی نیز بسیار حکیمانه و طبیبانه بوده و مثلاً شما لیمو عمانی را در فسنجان یا گردو را در قیمه یا قورمه‌سبزی نمی‌بینید .

جواب این است که همه اینها بر اساس دانش و تجربه‌ای عمیق و حکیمانه به دست آمده ، رژیم غذایی ما باید طوری باشد که تعادل اخلاط در بدن ما حفظ گردد و دچار سوء مزاج و بیماری نگردیم چرا که هر یک از مواد غذایی به تفکیک طبع در طب سنتی بر اساس مزاج شناسی دارای یک یا چند مصلح می باشد .

منظور از مُصلح ؛ یک نوعی ماده ی غذایی یا گیاه دارویی است که مصرف آن به همراه غذاها ، در اصلاح و تعدیل عوارض جانبی آن غذا موثر است و هضم غذا را بهتر خواهد کرد و خواص غذا و جذب غذا را در بدن و ارگانهای مربوط مضاعف میکند و تقریبا غذا یا میوه ای یافت نمیشود که بدون مصلح مصرف شود اما متاسفانه امروزه تقریبا مصرف این مصلحات با غذاها کنار گذاشته شده که در هر یک از طبعهای چهارگانه دموی ، بلغمی ، صفراوی و سوداوی ، سبب کاهش کمی و کیفی جذب و هضم غذا و نیز بروز بیماری های عجیب و غریب شده .

بعنوان مثال دلیل دو تا از غذاهای ترکیبی و مصلحات غذایی فوق را عرض کنم .

1-   ماست+نعنا یا پونه :  ماست سرد و تر است و هرچه ترش‌تر و رقیق‌تر باشد، سردی و تری آن بیشتر خواهد بود. خوردن ماست برای افراد سردمزاج و کسانی که معده‌های سردی دارند مناسب نیست، دیرهضم است و مواد نامناسبی تولید می‌کند که به درد بدن نمی‌خورند و می‌توانند موجب بیماری‌های گوارشی، پوستی، عصبی و مفصلی شوند. مصلح ماست هم ادویه گرم چون نعنا، پونه، گل‌سرخ و به‌ویژه زنجبیل است.

2-    کره+عسل :  کره، روغن و دیگر چربی‌ها و خوردنی‌های چرب، موجب تضعیف و رخوت معده می‌شوند و اشتهای فرد را از بین می‌برند و در صورت زیاده‌روی موجب اسهال می‌شوند ، به همین خاطر توصیه شده این مواد همیشه به همراه نمک، شکر، عسل، مربا و… خورده شوند.

برنج (Oryza sativa L.)، بعد از گندم مهمترین محصول زراعی و غذای بیش از نیمی از مردم جهان است (15). سطح زیر کشت برنج بعد از گندم بوده ولی از نظر کالری تولیدی از سایر غلات بیشتر می باشد (17). استان مازندران با 237 هزار هکتار سطح زیر کشت برنج، مقام اول را در کشور به خود اختصاص داده است. این اراضی با 5/4 تن شلتوک در هکتار 44 درصد از کل تولید کشور را دارا می باشند. ارقام محلی 136 هزار هکتار و ارقام پرمحصول 101 هزار هکتار از اراضی را به خود اختصاص داده که عمدتاً طارم و ندا می باشد (15). نیاز ارقام مختلف برنج به عناصر غذایی متنوع بوده و با کم و بیش تفاوتهایی به بیش از 16 عنصر غذایی نیازمند است. لذا با عنایت به توان پتانسیل حاصلخیزی خاکهای شالیزاری، کسری این عناصر به نسبتی که مورد نیاز برنج می باشد بایستی در اختیار گیاه برنج گذاشته شود (17).

در ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای در حال پیشرفت که با افزایش جمعیت مواجه اند ضرورت دارد که به توسعه بخش کشاورزی بیش از پیش توجه شود زیرا بایستی برای تأمین مواد غذائی و ارتقاء کیفیت آنها، ظرفیت تولید تا حد قابل توجهی افزایش یابد. این امر پس از بهبود و ارتقاء امر سرمایه گذاری در بخش کشاورزی با اصلاح روشهای به نژادی و به زراعی و استفاده از نهاده های کشاورزی امکان پذیر است. دستیابی به افزایش بازدهی به روشهای مختلف امکان پذیر می گردد که ساده ترین راه آن استفاده بهینه از کودها در خاک می باشد (16). به عبارت دیگر مصرف بهینه کود به عنوان یکی از عوامل محدود کننده، نقش کلیدی در افزایش عملکرد برنج ایفاء می کند (17).

علی رغم آن که استفاده از کودهای شیمیائی در سه دهه گذشته مؤفقیت های چشمگیری را در افزایش محصولات کشاورزی مخصوصاً برنج داشته ولی، به دلیل عدم رعایت مصرف بهینه کود و نیز عدم توجه به مسائل زیست محیطی، تداوم مصرف نامتعادل کودها اثرات تخریبی بر جای گذاشته است که از جمله این اثرات سوء، تجمع نیترات در آبهای زیرزمینی و تجمع کادمیم در خاکهای شالیزاری و دانه برنج می باشد (16).

بررسی میانگین مصرف کودهای شیمیائی در جهان نشان می دهد که نسبت مصرف نیتروژن (N)، فسفر (P2O5) و پتاسیم (K2O) به ترتیب برابر 100، 50 و 40 می باشد در حالی که این نسبت در ایران در سال 70، برابر 100، 110 و 3 بوده و در سال 78 در اثر تلاش برای بهینه سازی مصرف کود به 100، 50، 20 بعلاوه 2 درصد کودهای محتوی عناصر ریزمغذی تغییر یافته است. از طرفی میانگین مصرف کودهای اوره و فسفات در اوایل دهه 70 به ترتیب برای استان مازندران 117 و 155 و برای استان گیلان 131 و 80 کیلوگرم در هکتار در اراضی شالیزار برآورد شده است (17).

ارقام ذکر شده بیانگر این است که در ایران مصرف نامتعادل کودهای شیمیائی و عدم استفاده بهینه از آنها به دلیل رایج نبودن آزمون خاک و تجزیه گیاه از عواملی هستند که در آلودگی محیط زیست نقش دارند (16). با توجه به مراتب فوق، تمرکز بر افزایش تولید در واحد سطح مهمترین راهبرد کشور در امر کشاورزی می باشد تا کلیه عوامل مؤثر در تولید بکار گرفته شود. در بیانیه جهانی غذا، حاصلخیزی خاک به عنوان کلید امنیت غذایی و کشاورزی پایدار عنوان گردیده و مطالعات فائو و محققین مؤسسه تحقیقات خاک و آب نشان داده است که در برنامه کودی تا 60 درصد افزایش تولید در اثر مصرف بهینه کود بوده است (3 و 6). لیکن در کنار تجربه های حاصله برای تحقق پایداری حاصلخیزی خاک و مصرف بهینه کود، از هم اکنون بایستی تدابیری اندیشیده شود تا در آینده بتوان ضمن حفظ محیط زیست و پایداری تولیدات کشاورزی، نیاز غذایی جمعیت رو به افزایش را بطور کمی و کیفی تأمین نمود (3، 6 و 7). با رعایت اصول صحیح مصرف کود می توان به افزایش عملکرد در واحد سطح، بهبود کیفیت، غنی سازی، تولید بذرهای قوی از نظر جوانه زنی و رشد اولیه برنج، افزایش استحکام و در نتیجه کاهش مصرف سموم شیمیائی، افزایش مقاومت برنج در برابر آفات و بیماریها، زودرسی برنج، کاهش آلودگی منابع آبی و خاکی و بهبود سطح سلامت جامعه دست یافت (17).

اثرات اقتصادی مصرف کود

کود یکی از مهمترین عوامل تولید محصول برنج است. استفاده از کود از سال 1900 میلادی به بعد، موجب افزایش محصول در جهان گردیده و کشور ژاپن از جمله کشورهایی است که از کود نهایت استفاده را می نماید. کود قادر است به میزان محصول بیفزاید ولی این افزایش محصول تابع عواملی از قبیل نحوه مصرف کود، مقدار مصرف، شرایط اقلیمی و اکولوژیکی خواهد بود. همانطور که کود باعث بالا رفتن میزان محصول می شود ولی استفاده بیش از اندازه توصیه شده و نیز کاشت ارقامی که پاسخ مثبت به معرفی کود نمی دهند، هر کدام از این عوامل به ترتیب 20 تا 50 درصد و 20 تا 40 درصد می تواند در کاهش محصول مؤثر باشند (1).

در برنجکاریهای مازندران در شرایط معین و متداول سایر عوامل (نوع رقم، مقدار آب، ... ) افزایش تولید ناشی از مصرف کود می تواند طیفی از صفر تا 100 درصد را شامل گردد. دو نکته مهم در مصرف کود که باید مورد توجه قرار گیرد مصرف مقادیر مناسب کود بر اساس درجه حاصلخیزی خاک و مصرف متعاذل کود می باشد (10). به عبارت دیگر مصرف بهینه کود در گرو مصرف کارآمد (دارای راندمان بالای استفاده از کود) و مصرف متعادل (تأمین نیاز تمامی عناصر غذایی مورد نیاز گیاه) آن می باشد (6). بنابراین با تنظیم مقدار مصرف کود بر اساس نیاز گیاه (نوع رقم)، آزمون خاک و افزایش راندمان مصرف کود (کاهش مصرف کودهای شیمیائی) بدون کاهش عملکرد در واحد سطح می توان در کل هزینه تولید، صرفه جوئی نمود.

عناصر غذائی مورد نیاز برنج

برنج برای رشد و نمو نیاز به کربن، اکسیژن، هیدروژن، ازت، فسفر، پتاس، گوگرد، کلسیم، منیزیم، منگنز، روی، آهن، مس، بر، کلر، سیلیس و ... دارد. سه عنصر کربن، اکسیژن و هیدروژن از طریق آب و هوا تأمین می گردد و عناصر معدنی دیگر از طریق خاک توسط گیاه جذب شده و به مصرف می رسد که غالباً مقادیر جذب شده از خاک برای رشد مناسب گیاه کافی نبوده و به همین منظور باید از کود استفاده شود (7). از بین عواملی که در تولید مؤثرند، افزایش عملکرد ناشی از مصرف کود بطور متوسط حدود 25 درصد می باشد و این نشان دهنده اهمیت فراوان کود در افزایش تولید برنج است (10).

1) عناصر غذائی پرمصرف

1 1) ازت و نقش آن در برنج

ازت پرمصرف ترین عنصر مورد نیاز برنج است (10). بعلاوه این عنصر مهمترین نهاده تولید و محدود کننده ترین عنصر غذائی در تولید برنج در گستره جهانی محسوب می شود (12). به ازای تولید هر تن دانه (شلتوک) بایستی 20 کیلوگرم ازت جذب گیاه شده باشد (10)، از طرفی نیاز برنج به دیگر عناصر غذائی پرمصرف (ماکرو) عمدتاً به عرضه و فراهمی ازت بستگی دارد (23). هنگامی که ازت کافی در اختیار گیاه قرار گیرد، نیاز به دیگر عناصر غذائی اصلی مثل فسفر و پتاسیم افزایش می یابد (20). این عنصر به رشد سریع گیاه (افزایش ارتفاع و تعداد پنجه)، افزایش اندازه برگ، تعداد دانه در خوشه، درصد دانه های پر در هر خوشه، مقدار پروتئین دانه (20) و وزن هزار دانه (10) کمک می نماید. بنابراین ازت تمامی مشخصه های مؤثر بر عملکرد را تحت تأثیر قرار می دهد (20).

افزایش راندمان کود ازته

یکی از تنگناهای کلیدی در مدیریت مصرف کودها در همه محصولات زراعی و از جمله برنج با سیستم آبیاری ویژه (غرقاب دائم) راندمان مصرف پائین عناصر غذایی بویژه ازت می باشد (12). در ایران کود اوره، یکی از منابع مهم تأمین ازت برنج به حساب می آید و در شالیزارهای مازندران، مقدار مصرف این کود حدود 74 هزار تن می باشد. برای کاهش هزینه تولید شایسته است که اقداماتی در راستای افزایش راندمان مصرف صورت گیرد که در همین راستا می توان گامی در جهت کاهش آلودگی محیط زیست نیز برداشت (17).

تحقیقات نشان داده است که تلفات ازت در برنج توسط آبهای زیرزمینی، روان آب سطحی، نیترات شویی و عمدتاً از طریق تصعید نیترات (NH3) اتفاق می افتد (17) و این امر موجب کاهش راندمان مصرف ازته در برنج می شود بطوریکه بیشتر کود اوره مصرف شده در خاکهای شالیزاری از دسترس گیاه خارج شده و در بهترین شرایط مدیریت مصرف، راندمان مصرف آن حداکثر تا حدود 40 درصد می رسد (12).

در اینجا به چند روش جهت افزایش راندمان مصرف کود ازته و کاهش تلفات آن اشاره می گردد:

1) همزمان کردن عرضه ازت قابل جذب خاک و کود مصرف شده با نیاز ازته محصول، تطبیق زمان عرضه ازت با زمان نیاز گیاه به ازت باعث حداکثر شدن راندمان مصرف این عنصر و کاهش آلودگی نیتراتی منابع آب می شود (21). در حال حاضر بسیاری از شالیکاران کودهای ازته را به یکباره قبل از کاشت و یا در فواصل زمانی ثابت بدون در نظر گرفتن نوع رقم (به خصوص از نظر طول دوره رویش) و تغییرات فصلی (شرایط آب و هوایی) مصرف می کنند که عمدتاً مصادف با مراحل حساس فیزیولوژیکی رشد گیاه نیست. با در نظر گرفتن تمامی نکات فوق ممکن است کشاورزان کود ازته را بسیار زودتر، هنگامی که گیاه به آن نیاز ندارد و یا بسیار دیرتر، از زمانی که گیاه به آن نیاز دارد، مصرف کنند (12). با توجه به موارد ذکر شده، بهترین کود نیتروژنی برای شالیزارهای کشور با عنایت به حجم بالای آب مصرفی، اوره با پوشش گوگردی (Sulfur Coated Urea ) است. آزادسازی نیتروژن از این کود خیلی کند و بطئی بوده به نحوی که اگر این کود در داخل آب نگهداری شود، طی 7 روز کمتر از 25 درصد نیتروژن موجود در آن آزاد می گردد بنابراین بازیافت این کود توسط بوته های برنج افزایش یافته و آلودگی آبهای زیرزمینی به نیترات نیز به مقدار قابل توجهی کاهش می یابد (14).

2) تعیین فرمول کودی ازته برای ارقام مختلف برنج بر حسب ظرفیت تأمین ازته خاک و تنظیم تقسیط کود ازته بر اساس ظرفیت تأمین ازته خاک، بطور کلی مصرف تقسیطی کودهای ازته برای افزایش راندمان آن بخصوص در شرایط شالیزاری یکی از روشهای افزایش راندمان مصرف کود ازته می باشد (12). تحقیقات نشان می دهد که تقسیط 200 کیلوگرم اوره در هکتار با تقسیط در 4 3 مرحله برای ارقام پرمحصول عملکرد بیشتری نسبت به مصرف 300 کیلوگرم اوره در هکتارخواهد داشت (فلاح و هاشمی، 1382). بعلاوه مصرف دو سوم ازت توصیه شده در مرحله نشاء کاری و یک سوم باقیمانده در مرحله غلاف دهی، راندمان بازیافت ازت بالاتری (51 درصد) در مقایسه با مصرف تمامی کود ازته در مرحله نشاء کاری (38 درصد) یا مصرف سرک کود ازته در مرحله پنجه زنی (32 درصد) داشته است (12).

3) استفاده از راهبردهای مبتنی بر گیاه که بر ارزیابی مداوم وضعیت ازت محصول برنج تکیه می کند.

4) استفاده از فن آوری جدید کلروفیل متر و نمودار رنگ برگ (چارت LCC) که در مراحل بخصوصی (پنجه زنی تا ظهور سنبله) می توان از این وسایل برای پیش بینی زمان مصرف ازت استفاده نمود (شکل 1).

5) قرار دادن کود بطور عمقی در خاک، تحقیقات نشان داده است وقتی که کود اوره بطور مستقیم در آب شالیزار مصرف می شود دارای بالاترین تلفات است اما اگر کود بطور عمقی در خاک قرار گیرد مقدار تلفات آن کاهش می یابد (25). نتایج پژوهش های دیگر نشان می دهد که اگر کود اوره قبل از نشاء کاری به زمین داده و با خاک مخلوط گردد، مقدار تلفات آن 13 درصد کود مصرفی است در حالیکه اگر 2 یا 3 هفته پس از نشاء کاری کود اوره در داخل آب غرقاب بطور مستقیم پاشیده شود تلفات آن تا 47 درصد افزایش می یابد (24)

افزایش راندمان کود ازته با مصرف کودهای کندرها

یکی از روشها برای افزایش بازیافت کودهای ازته در شرایط غرقاب، تغییر مواد محلول به گونه ای است که آزادسازی مواد غذایی آنها در محلول خاک کند شود (11). کودهای کندرها از جمله کودهایی هستند که این قابلیت را داشته و مواد غذایی قابل جذب خود را به آهستگی به دورن محلول خاک آزاد می کنند. این کودها در شرایط مختلف و برای گیاهان مختلف تأثیر متفاوتی دارند. در شالیزارها هر چه سرعت آزادسازی نیتروژن در کودهای نیتروژنی کندرها پائین تر باشد، مناسب تر است. همانطور که قبلاً نیز اشاره شد کود اوره با پوشش گوگردی (SCU) یکی از این کودها می باشد (11). این کود دارای 36 درصد ازت و 17 15 درصد گوگرد است و به دلیل اینکه بوسیله گوگرد با تکنیک ویژه ای پوشش داده شده از قابلیت حل شدن تدریجی برخوردار است (10). با آزمایشات انجام شده در مازندران ثابت گردیده که در صورت استفاده از این کود می توان حدود 25 درصد در مصرف عنصر ازت (در مقایسه با اوره معمولی) صرفه جوئی نمود. از طرفی باید اذعان نمود که هزینه تولید این کود در مقایسه با اوره معمولی حدود 30 درصد گران تر می باشد. از آنجائیکی کاهش تلفات ازت با مصرف کود SCU از دیدگاه محیط زیستی نیز مهم است، لذا کود SCU یک کود بسیار مناسب به عنوان جانشین کود اوره معمولی در شالیزار مطرح می باشد (10).

افزایش راندمان کود ازته از طریق مصرف کودهای بیولوژیک نیتروژنه

تأمین نیتروژن برای محصول از طریق منابع آلی که به تدریج تجزیه می شود و نیتروژن را در اختیار گیاه قرا رمی دهد، دیدگاه آرمانی را ترسیم می کند که تلاش در این جهت گامهای اساسی به سوی تولید پایدار تلقی می شود. در صورتی که متوسط مصرف اوره در شالیزارها در شرایط فعلی 150 کیلوگرم در نظر گرفته شود و با فرض اینکه 60 درصد کود ازته مصرفی دستخوش تلفات شود، ارزش ریالی این تلفات در سطح کشور که در کار آلوده سازی محیط هستند رقمی 40 میلیارد در سال است (18). این در حالی است که اگر تنها استفاده از کودهای بیولوژیک بتواند 10 درصد از مصرف کودهای نیتروژنی را کاهش دهد ارزش ریالی آن معادل 40 میلیارد ریال در سال خواهد بود. در نتیجه هر گونه سرمایه گذاری در تحقیقات مربوط به تثبیت بیولوژیک از نظر اقتصادی و زیست محیطی توجیه پذیر خواهد بود.

بطور کلی مصرف کودهای بیولوژیک در برنج باعث افزایش قدرت پنجه زنی، افزایش حجم ریشه، افزایش ضخامت و طول ساقه ها و افزایش تعداد دانه در خوشه می گردد. یکی از کودهای بیولوژیک نیتروژنه که در زراعت برنج مصرف می شود نیتروکسین (ازتوباکتر مایع) می باشد که در سال جاری در اختیار کشاورزان قرار گرفت و خوشبختانه اثرات مثبت آن، نظر کشاورزان را به خود جلب نمود. امید است با استقبال از مصرف کودهای بیولوژیک توسط شالیکاران، گامی بلند در جهت خودکفایی برنج برداشته شود.

صرفه جوئی در مصرف کود ازته با کشت شبدر برسیم

در اراضی شالیزاری مازندران که اقدام به کشت شبدر برسیم می گردد، پس از برداشت دو چین، مقدار ازتی که در ریشه های شبدر از طریق تثبیت بیولوژیکی ازت بصورت همزیست تولید می شود معادل 100 کیلوگرم اوره در هکتار است. لذا در چنین زمین هائی باید این 100 کیلوگرم اوره تثبیت شده را از کل مصرف اوره لازم کسر نمود. در صورت استفاده محصول شبدر به عنوان کود سبز باید در مقدار مصرف آن دقت و محاسبه لازم را انجام داد. بدین معنی که علوفه شبدر بطور متوسط دارای 3 درصد ازت بر اساس وزن خشک آن می باشد. علوفه تر شبدر حدود 80 درصد رطوبت داشته و 20 درصد آن وزن خشک آن محسوب می گردد. ضمن لحاظ نمودن این محاسبات بایستی دقت شود که علوفه شبدر حداقل 15 روز قبل از نشاءکاری به زیر خاک شده و با خاک مخلوط شود (10). در کشت رقم فعلی طارم پس از کف بر کردن شبدر و یا کاملاً چرانیدن آن توسط گوسفند نیازی به مصرف کود اوره نبودی و در کشت ارقام پرمحصول باید در مصرف اوره 100 کیلوگرم صرفه جوئی نمود (7).

ازت و خطر خوابیدگی (ورس) در رقم محلی طارم

در ایجاد خطر خوابیدگی (ورس) رقم طارم دو عامل نقش عمده و اساسی را به عهده دارند:

ساختار ژنتیکی رقم طارم (پابلندی با پنجه های کم)

تغذیه ازت، تأثیر ازت در پدیده خوابیدگی در اثر مصرف متابولیکی کربن اسکلتی گیاه در تبدیل ازت به اسید آمینه و سپس پروتئین اتفاق می افتد که در نتیجه گیاهی که با ازت کافی تغذیه شده باشد دارای بافتهای ترد و شاداب و با پوسته سلولزی کم می باشد که نهایتاً به خطر خوابیدگی بوته حساس خواهد شد. بدیهی است با مصرف زیادی ازت حساسیت مذکور بیشتر و بیشتر خواهد شد.

از عوامل تشدید کننده خوابیدگی می توان به چند مورد اشاره نمود: بالابودن مواد آلی خاک باتلاقی بودن شالیزار انباشته شدن بقایای گیاهی و آزولا در خاک مصرف بیش از اندازه کود ازته و مصرف آن در زمان نامناسب عدم مصرف کود پتاسیمی وزش بادهای شدید در مرحله زایشی عدم مدیریت مصرف آب آفات و بیماری های برنج و غیره.

برای کاهش خسارت ناشی از خوابیدگی توصیه های فنی زیر توسط کارشناسان ارائه شده است:

مصرف مقدار مناسب کود ازته با توجه به توان طبیعی خاک در تأمین نیاز ازته گیاه برنج.

انتخاب زمان مناسب مصرف کود ازته، نتایج تحقیقات نشان داده است که مصرف کود ازته بصورت تقسیطی در مراحل سنبله جوان، غلاف دهی و یا حتی در مرحله پاک سر شدن می تواند در کاهش ارتفاع رقم طارم، بدون کاهش عملکرد محصول مؤثر باشد (سعادتی، 1374).

ضرورت مصرف کود پتاسیم در یک نوبت بصورت پایه و یا در دو نوبت نصف بصورت کود پایه و نصف دیگر در زمان حداکثر پنجه زنی

جلوگیری از غرقاب دائم و افزایش عمق آب ایستابی در کرت و یا استفاده از روش آبیاری تناوبی به جای آبیاری غرقابی مداوم

استفاده از عنصر ریزمغذی سیلسیم (300 200 کیلوگرم ماسه برگشتی از کارخانه های ریخته گری و یا به مقدار بیشتر از ماسه رودخانه بصورت کود پایه) که موجب ایستادگی برگها شده و مقاومت گیاه را به ورس و بیماریها افزایش می دهد (7).

بررسی ها نشان می دهد که با رعایت موارد اصولی در جلوگیری از ورس رقم طارم درآمد حاصل ناشی از آن در استان مازندران حدود 230 میلیارد ریال در سال است و کل درآمد حاصل ناشی از جلوگیری از خسارت خوابیدگی، خسارت بهای کود مصرفی اضافی و خسارت افت قیمت به علت لکه دار شدن و خرده برنج بالغ بر 250 میلیارد ریال در سال در استان مازندران خواهد بود (6).

1 2) فسفر و نقش آن در برنج

فسفر برای بسیاری از واکنش های بیوشیمیائی معطوف به متابولیسم کربوهیدراتها، پروتئین ها، چربی ها و انتقال انرژی در گیاه عنصری ضروری محسوب می شود (10). این عنصر در گیاه متحرک بوده و پنجه زنی، نمو ریشه و زودرسی را موجب می گردد (20). جذب فسفر به مقدار کافی در اوایل دوره رشد گیاه، اهمیتی بسیار دارد، این اهمیت در اندامهای زایشی بیشتر نمایان است (17). مقدار برنج به فسفر در مقایسه با نیتروژن و پتاسیم به مراتب پائین می باشد. از طرف دیگر با توجه به سابقه طولانی در مصرف فسفات آمونیوم، در مناطق شالیزاری، مقدار کودهای فسفاتی مصرفی را باید کاهش داده و حتماً بر مبنای آزمون خاک از کودهای فسفاتی استفاده شود (15).

مصرف بی رویه کود فسفره و عوارض آن

مصرف بی رویه کودهای فسفره نه تنها تأثیری در افزایش عملکرد ندارد بلکه به علت ایجاد اختلال در تغذیه گیاه موجبات کاهش عملکرد را نیز فراهم می نماید. مصرف بی رویه کود فسفره کمبود عنصر ریزمغذی روی (Zn) را شدت بخشیده و موجب کاهش عملکرد می شود (10). بعلاوه مصرف زیاد و مداوم فسفر باعث مسمومیت خاک می شود و به علت داشتن عنصر خطرناک کادمیم، مشکلاتی را برای سلامتی انسان به همراه دارد (26).

تحقیقات نشان داده که میزان مصرف کودهای فسفاته که در اوایل دهه 70 بیش از 110 کیلوگرم در هکتار بوده در پایان این دهه به حدود 40 کیلوگرم در هکتار کاهش یافته است (16). مؤسسه تحقیقات خاک و آب اعلام نموده که زیادی فسفر در برخی شالیزارها سبب کوتولگی قد برنج گردیده (مؤسسه تحقیقات برنج، 1379) که به احتمال فراوان زیادی فسفر سبب مسمومیت و کوتاهی ارتفاع بوته های برنج شده است زیرا افزایش بیش از حد فسفر، جذب سایر عناصر ریزمغذی بویژه آهن، روی و بر را تحت الشعاع قرار می دهد (4).

در مجموع می توان گفت با توجه به اثرات سوء تجمع کادمیم در خاکهای شالیزاری، اعمال نظارت بر تهیه و تولید کودهای فسفاته و مصرف آنها بر مبنای آزمون خاک می بایست همگانی شود تا شاهد توسعه کشاورزی پایدار همراه با تأمین سلامتی جامعه باشیم (16).

1 3) پتاسیم و نقش آن در برنج

بعد از ازت، پتاسیم بیشترین نقش را در افزایش کمی و کیفی برنج ایفا می نماید (ملکوتی، 1378). عنصر پتاسیم به مقدار زیادی (مشابه ازت) توسط گیاه برنج جذب می شود (ارقام پرمحصول 4 برابر ارقام محلی پتاسیم جذب می کنند) (10). نقش این عنصر در برنج عبارتند از: افزایش سطح برگ، افزایش میزان کلروفیل، تأخیر در ریزش برگها (17)، افزایش مقاومت به تنش های محیطی بویژه سرما (7)، افزایش مقاومت گیاه در برابر بیماریها از جمله آکاگاره، افزایش استحکام ساقه و کاهش ورس (20). از طرفی، پتاسیم با افزایش فعل و انفعالات گیاه موجب افزایش کارآیی کودها بخصوص نیتروژن می گردد (19).

در گذشته هنگامیکه میزان محصول برنج تولیدی در واحد سطح پائین بود، بیشتر خاکها توان تأمین پتاسیم مورد نیاز برنج را دارا بودند، لذا در بیشتر آزمایشها پاسخ به پتاسیم منفی و یا اندک بود (فلاح و امیری، 1370). طی دو دهه اخیر، کاهش قابل توجهی در پتاسیم قابل استفاده در خاکهائی که قبلاً کمبودی نداشتند مشاهده شد که دلایل عمده آن را می توان بهره برداری متراکم و ممتد از اراضی شالیزاری، رواج استفاده از ارقام پرمحصول، استفاده از آبهای زیرزمینی به جای آبهای سطحی که عرضه پتاسیم را در مزارع کاهش می دهد، افزایش مصرف کودهای ازته و فسفره، استفاده محدود از کودهای پتاسیمی و آبشویی فراوان پتاسیم ذکر نمود (ملکوتی، 1378). با عنایت به مراتب فوق توصیه مصرف کود پتاسیم در شالیزارهای شمال کشور ضروری به نظر می رسد.

نتایج تحقیقات نشان داده است که در بسیاری از خاکها به دلیل تخلیه شدید پتاسیم و رس بالا، با مصرف مقدار کم سولفات پتاسیم قبل از کاشت، عکس العملی در رشد برنج مشاهده نمی شود. تحت چنین شرایطی یا بایستی مقدار مصرف کود سولفات پتاسیم را (قبل از کاشت) به مقدار خیلی زیاد افزایش داد یا اینکه از کود کلرور پتاسیم بصورت سرک استفاده نمود (17). نتایج تحقیقات انجام گرفته در گیلان نیز نشان داد که تقسیط کود پتاسیم در سه مرحله (زمان نشاء کاری، حداکثر پنجه زنی و تشکیل خوشه اولیه) حداکثر جذب را در پی خواهد داشت (شکری، 1382). در زراعت برنج، کلرور پتاسیم به دلیل ارزانتر بودن و افزایش محصول به نسبت 15 10 درصد در مقایسه با سولفات پتاسیم برتری دارد البته این در حالی است که مزارع مشکل آب نداشته باشند و در مواردی که خاک دچار کمبود گوگرد می باشد، بهتر است از سولفات پتاسیم استفاده شود (17).

2) عناصر کم مصرف (ریزمغذی ها

در بین عناصر ریزمغذی، برنج نسبت به کمبود روی حسایت بیشتری نشان می دهد. نتایج بررسی عناصر کم مصرف در شالیزارهای شمال کشور مؤید آن است که غلظت عناصر غذایی آهن و منگنز بیشتر از حد بحرانی و میزان روی در برخی مزارع کمتر از حد بحرانی بوده است. تحت چنین شرایطی مصرف سولفات روی در افزایش عملکرد و کیفیت برنج بسیار مؤثر خواهد بود (ملکوتی، 1378). تحقیقات اخیر نشان داده است که مصرف عناصر پرمصرف همراه با سولفات روی بیشترین عملکرد را تولید نموده ولی موجب کاهش غلظت فسفر شد. این محققان کاهش غلظت فسفر را به اثر آنتاگونیستی (برهمکنش منفی) روی بر جذب فسفر نسبت دادند. همچنین مصرف در خاک بهتر از محلول پاشی این عناصر خواهد بود (محمودی و ملکوتی، 1380). نتایج تحقیقات در خاکهای شالیزاری استانهای مازندران و گیلان نشان داد که بین پتاسیم و روی برهمکنش مثبت (سینرژیسم) وجود داشته و مصرف توأم این دو عنصر اثرات بسیار مثبتی در رشد ریشه ها و بوته های شالیزاری داشت در واقع پتاسیم موجب افزایش جذب روی می شود (بهمنیار و احمدیان، 1380). نظر به برهمکنش مثبت پتاسیم و روی و برهمکنش منفی بین روی و پتاسیم با کادمیم (عنصر خطرناک موجود در کودهای فسفره) در خاکهایی که به دلایل متعدد از جمله مصرف بی رویه کودهای فسفره دارای کادمیم بالا می باشند، تحت چنین شرایطی مصرف پتاسیم و روی بیشتر، مانع از جذب این آلاینده مضر برای سلامتی گیاه، حیوان و انسان می گردد (17). باید نکته مهمی را در توصیه کود حاوی عنصر روی برای برنج در نظر داشت و آن موضوع تفاوت حساسیت و مقاومت ارقام مختلف برنج به عنصر روی می باشد که باید به مقدار فسفر و روی اولیه خاک، رقم برنج، عملکرد هکتاری و ... توجه شود و چنانچه امکان تجزیه خاک وجود ندارد در مزارعی که علائم کمبود روی مشاهده می شود از این کود استفاده شود (ملکوتی، 1378).

برگرداندن بقایای برنج پس از برداشت جهت افزایش حاصلخیزی خاک

با توجه به میزان عناصر معدنی برداشتی به ازاء 5 تن در هکتار دانه برنج، مقدار عناصر غذائی برداشتی از خاک، نیتروژن 110، فسفر 35، پتاسیم 155، منیزیم 25، کلسیم 20، گوگرد 5 ، آهن 1 کیلوگرم در هکتار، منگنز 700، روی 500، مس 150، بر 200 گرم، سیلسیم 250 کیلوگرم و کلر 25 کیلوگرم در هکتار برداشت می گردد. بطوریکه ملاحظه می شود برداشت میزان سیلسیم و پتاسیم در مزارع شالیزاری قابل توجه است. مخصوصاً اگر گیاه با شخم به زمین برگردانده نشود، مصرف آنها ضرورت بسیار جدی پیدا می کند. بدیهی است هدر دادن بقایای برنج به هر دلیلی غیر علمی بوده و باعث تخلیه عناصر غذایی از خاکهای شالیزاری و در نهایت افت حاصلخیزیخاک می گردد (17).

تأثیر منفی خروج بقایای برنج از مزرعه بر حاصلخیزی خاک در مورد پتاسیم بیشتر از فسفر است. اما پخش کردن و مخلوط نمودن کاه بسیار پرزحمت است و به نظر کشاورزان سوزاندن مناسب ترین راه حل است. همچنین کاه یک منبع مهم عناصر کم مصرف (بخصوص عنصر روی) بوده و مهمترین تأثیر را بر توازن تجمعی سیلسیم دارد. در جایی که کودهای شیمیائی عاری از گوگرد مورد مصرف قرار می گیرند، کاه می تواند به عنوان یک منبع گوگرد عمل نماید. از این رو در چنین مناطقی کاه نباید سوزانده شود(20). با عنایت به موارد فوق مخلوط کردن بقایای برنج با خاک دارای آثار مثبت در درازمدت است که حائز اهمیت می باشد.

تهیه و تحقیق

فرشته مهدوی

مهرداد پورعزیزی

http://www.royan4.blogsky.com

منابع مورد استفاده:

1- اخوت، م. و د. وکیلی. 1376. برنج، کاشت، داشت، برداشت. انتشارات فارابی. 212 صفحه.

2- ارزانش، م. ح. و ع. فلاح نصرت آباد. 1380. ضرورت تولید و ترویج مصرف کودهای بیولوژیک برای تأمین نیتروژن موردنیاز برنج (در: ملکوتی، م. ج. و م. کاووسی. 1383. تغذیه متعادل برنج. وزارت جهاد کشاورزی- معاونت زراعت. 611 صفحه).

3- بلالی، م. ر. و غ. ر. امینی رنجبر. 1382. امنیت جهانی غذا و نقش حاصلخیزی پایدار خاک در آن. کنگره جهانی امنیت غذا و نقش حاصلخیزی پایدار خاک در آن، رم، ایتالیا.

4- بهمنیار، م. ع. و س. ح. احمدیان. 1380. برهمکنش پتاسیم و روی بر رشد و عملکرد برنج طارم (در: ملکوتی، م. ج. و م. کاووسی. 1383. تغذیه متعادل برنج. وزارت جهاد کشاورزی- معاونت زراعت. 611 صفحه).

5- سعادتی، ن. 1374. بررسی تأثیر زمان مصرف کود ازته اوره در عملکرد و ارتفاع بوته رقم طارم. مؤسسه تحقیقات برنج کشور-معاونت مازندران.

6- سعادتی، ن. و و. م. فلاح. 1380. مصرف متعادل کود در شالیزار. انتشارات فنی معاونت ترویج. 31 صفحه.

7- سلیمانی، ع. و ب. امیری لاریجانی. 1384. اصول بهزراعی برنج. انتشارات آرویج. 303 صفحه.

8- شکری واحد، ح. 1382. گزارش نهایی بررسی تأثیر منابع کودی و تقسیط پتاسیم بر روی جذب پتاسیم و عملکرد برنج. نشریه شماره208/82. سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی.

9- فلاح، و. م. و ر. امیری. 1370. بررسی اثر مختلف کود پتاسیمی در افزایش محصول برنج (مازندران). مؤسسه تحقیقات خاک و آب. نشریه فنی شماره 821: 33-1.

10- فلاح، و. م. و ن. سعادتی. 1376. مدیریت مصرف کود در شالیزار. انتشارات مؤسسه تحقیقات برنج کشور- معاونت مازندران. 21 صفحه.

11- گلچین، ا. و م. ج. ملکوتی. 1378. ضرورت استفاده از کودهای کندرها و بازدارنده های بیولوژیکی در شالیزارهای کشور. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و مؤسسه تحقیقات خاک و آب وزارت کشاورزی، نشریه فنی شماره 49، تهران، ایران.

12- محمدیان، م. 1384. بررسی راندمان کود ازته و افزایش آن در برنج. گزارش نهایی پروژه تحقیقاتی، انتشارات مؤسسه تحقیقات برنج کشور- معاونت مازندران. 65 صفحه.

13- محمودی، م. و م. ج. ملکوتی. 1380. بررسی تأثیر سولفات روی بر عملکرد دو رقم برنج در شرق مازندران (در: ملکوتی، م. ج. و م. کاووسی. 1383. تغذیه متعادل برنج. وزارت جهاد کشاورزی- معاونت زراعت. 611 صفحه).

14- ملکوتی، م. ج. 1376. بررسی وضعیت نیترات آبهای زیرزمینی شالیزارهای استان گیلان و مازندران (چکیده مقالات) کنفرانس مدیریت آب و فاضلاب در کشورهای آسیایی، تهران، ایران.

15- ملکوتی، م. ج. 1378. ضرورت مصرف بهینه کود برای افزایش عملکرد ارقام برنج پرمحصول (قسمت دوم). نشریه شماره 71. شورای عالی سیاستگذاری کاهش مصرف سموم و استفاده بهینه از کودهای شیمیائی وزارت کشاورزی.

16- ملکوتی، م. ج. 1381. بررسی منشأ و روشهای کاهش آلاینده های نیترات و کادمیم در شالیزارهای شمال کشور. گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، مؤسسه تحقیقات خاک و آب، تهران، ایران.

17- ملکوتی، م. ج. و م. کاووسی. 1383. تغذیه متعادل برنج. وزارت جهاد کشاورزی- معاونت زراعت. 611 صفحه.

18- ملکوتی، م. ج. و م. نفیسی. 1376. ضرورت و الزام جایگزینی سولفات آمونیوم با اوره در باغهای کشور. نشریه شماره 19. نشر آموزش کشاورزی، معاونت آموزش و تجهیز نیروی انسانی، سازمان تات، وزارت کشاورزی، کرج، ایران.

19- ملکوتی، م. ج. و م. همایی. 1383. حاصلخیزی مناطق خشک (مشکلات و راه حلها)، چاپ دوم با بازنگری کامل، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس. 600 صفحه.

20- میرنیا، خ. و م. محمدیان. 1384. برنج، اختلالات عناصر غذایی، مدیریت عناصر غذایی (ترجمه). انتشارات دانشگاه مازندران. 436 صفحه.

21- Anonymous. 2002. Nutrient management for irrigated lowland rice, chlorophyll meter (SPAD). Handout of DINMOD Training Course, IRRI, Manila, Philippines.

22- Balali, M. R., A. Moumeni, M. J. Malakouti and M. Afkhami. 2003. Balanced soil fertilization towards sustainable agriculture and food security in Iran. Congress Global Food Security and the Role of Sustainable Fertilization, 26-28 March, 2003, Rome, Italy.

23- Dobermann, A., K.G. Cassman, C. P. Mamaril, and S. E. Sheehy. 1998. Management of phosphorus, potassium and sulfur in intensive, irrigated lowland rice. Field Crop Res. 56: 113-138.

24- Filiery, I. R. P. and P. L. Gvlek. 1986. Reappraisal of the significance of ammonia volatilization as an N loss mechanism in flooded rice fields. Fertilizer Research. 9: 79-98.

25- Freney, J. R., and O. T. Denmead. 1992. Factors controlling ammonia and nitrous oxide emission from flooded rice fields. Ecological Bultin. 42: 188-194.

26- Welch, M. 2003. Farming for nutritious foods: Agricultural technologies for improved human health. IFA-FAO

خداوند سال را بخاطر 5 تن و 12 امام و 14 معصوم سال را 365 روزقرار دادضرب 5تن در خودش و دوازده 12 امام در خودش و 14 معصوم در خودش جمع سه ضرب 25+144+196= میشود 365 روزسال 5+6+3=14 معصوم شیعه به ابجد اسلام 132 + علی 110+92محمد + 5تن+12+14 معصوم = 365 علی به ابجد علی علی110+92 محمد +135 فاطمه +30 جزء قرآن = 365 روز سال5+6+3=14 معصوم پیامبر فرمود فقط یک فرقه اهل نجات است فرقه به ابجد قرآنی فرقه 385شیعه 385 به ابجد صغیرفرقه25 شیعه 25به ابجددین حق و حقیقت کدام است 566 منهای ابجد ابوبکر و عمر 541 = 25 شیعه25پیامبر فرمودفقط یک فرقه اهل نجات است و آن هم شیعه میباشدای فریاد ای داد اسلام به ابجد کبیر و صغیر 144 محممد هم 144 ای فریاد ضرب عالم امکان محمد استو جمال محمد علیست 114سوره قرآن 114+30 جزء قرآن = 144 اسلام به ابجد صغیر و کبیر 144 یعنی چه 114 سوره قرآن +30 جزء آن 144 اسلام حق144 اسلام محممد 144 است ضرب12 امام ضربدر 12= 144 ابجد آیه وعتصمو بحبل الله جمیعا" و لا تفرقو 144 میباشدضربت شهادت علی 19 رمضان محراب نمازضربدر تولد 6 سطح کعبه=114 سوره قرآن 114+30کوثر جزء قرآن = 144 است فرزندان فاطمه و علی 72 شهید کربلاء+72= 144ماه 46+علی26= 72 شهید کربلاء 72ان شاء الله شهید خواهم شد72 ماه عالم به ابجد متر 340 + قمر340 = 680 تقسیم بر 5 تن = 136 علی علی ابجد صغیر و کبیر علی 136 +8رکن دین = 144و آسمان هشتم فقط مخصوص خانواده پیامبر است لولاک لما خلقت الافلاک علی 144 محممد هم 144 اسلام 144 به ابجد صغیر و کبیر18 البته18 ذالحجه باانتخابه18 مثبت 18 ایمان 18 استقامت 18 جانشین 18 +92 محمد = 110 علی انتخاب شد26غدیر 26 علی 26راه حق 26دوست حق 26 و دشمن اسلام 27 ابوبکر 27 مقصره27 دروغه27